Qədim Tiflisin toponimləri

Mirzə Məmmədoğlu,
Tiflisdəki M.F Axundov adına Azərbaycan Mədəniyyət Muzeyinin elmi işçisi. ("Qarapapaqlar" jurnalı, May, 2005).

İrəvan meydanı - Tiflisin əsas meydanı. Bu meydanın əsr yarımdan çox tarixi var. Meydan yaxın keçmişdə şəhərin qala barısının kənarında boş bir biyabanlıq idi. İndiki Leselidze küçəsinin Azadlıq meydanına birləşdiyi yerdə şəhərin əsas darvazalarından (Kojor) biri dururdu. Buradan iki yol başlayırdı. Onlardan biri şimala doğru, indiki Rustaveli prospekti istiqamətində, o birisi isə indiki Georgi Leonidze küçəsi istiqamətində Kojora doğru gedirdi. Sololak dərəsindən gələn yağış, qar suları burdan keçərək Kürə tökülürdü.

1825-ji ildə Yakov Zubalaşvili Türküstanisşvilidən aldığı torpaq sahəsində, meydanın şimal tərəfində mehmanxana tikir. Sonralar, 1838-ji ildə binanı patriarxlıq dini seminariyanı və sinodu yerləşdirmək üçün almışdır. İndi bu binada İnjəsənət Muzeyi yerləşir.

1829-ju ildə rus qoşunları tərəfindən Türkiyə ilə müharibədə İrəvan qalası yaxınlığında qələbənin qeyd edilməsi münasibəti ilə qoşun sərdarı A. Paskeviç «İrəvan qrafı» rütbəsi ilə təltif olunmuşdur. Tiflis meydanı isə A. Paskeviç-İrəvanski adını almışdır. Sonralar qısaldılmış formada İrəvanski və ya İrəvan adı ilə qalmışdır. Bundan sonra da onun adı dəfələrlə dəyişdirilmişdir.

İsan - «İsan» sözü ərəb mənşəli sözdür, qala, istehkam mənasını verir. Bu gün İsan qalasının planlaşdırılmasını və onun ümumi görünüşünü dəqiq bərpa etmək mümkün deyildir. Fortipikasiyalı kompleks, göründüyü kimi, iki səviyyədə yerləşən hissələrdən ibarət idi. Birinji əsas hissə Qaya ətəyində tikilmişdi, ikinjisi isə qərb tərəfdən baş alaraq körpüyə qədər uzanırdı. Qaya dibində qədim körpünün başında dördkünj bürjün qalıqları qorunub saxlanılmışdır. (Kürün səviyyəsi aşağı düşəndə həmin yer açıq-aydın görünür. Şahzadə Vaxuştinin 1735-ji il planında bu jür göstərilmişdir. «Çarın sarayı İsanda idi. Qutlu-Aslan İsan çölündə çadır qurmağı tələb etdi.» (K. cx. 1. 314)

İsgəndər qalası _ Narınqalanın adlarından biridir. Qriqor Zardalişvili yazır: «Tiflisin müsəlman əhalisi Narınqalanı İsgəndər qalası adlandırırdı.»

Narınqala barəsində daha sonra ətraflı söhbət açajağımıza görə onun niyə İsgəndər qalası adlandırılmasını izah etməyə çalışajağıq. Azərbayjanın dahi şairi Nizami Gənjəvi özünün «İsgəndərnamə» əsərində yazır:

Ən qoja bir dehqan vermişdir xəbər

Tiflisi ilk abad etmiş İsgəndər.

Tarixi mənbələr göstərir ki, bizim eradan əvvəl yaşamış Makedoniyalı İsgəndər (356-326) Azərbayjana gəldiyi kimi, Gürjüstana da gəlmişdir. Nizami Gənjəvi burada Tiflis sözünü şərti olaraq işlədir. Çünki o vaxtlar Tiflis şəhəri mövjud deyildi. Onun yaşı təxminən 1500 ildir və bundan önjə onun V əsrdə yaşamış gürjü çarı Vaxtanq Qorqasal tərəfindən əsası qoyulmuşdur. Həmin vaxtlar Tiflis olmasa da Narınqala adlanan Qala və yaxud onun yeri mövjud idi. Ehtimal ki, o vaxtlar İsgəndər həmin yerdə qalanı daha da gözəlləşdirir və yaxud yeni qala inşa edir. Elə buna görə də həmin qala bir vaxtlar İsgəndər qalası adlanmışdır.

Alimlərin fikrinə görə, bizim eradan əvvəl III əsrdə Tiflisin ərazisində şəhər tipli yaşayış məntəqəsi, qala-şəhər mövjud idi. Burada jənubdan şimala, şərqdən qərbə tijarət yolları keçirdi. Tbilisinin ərazisini, o jümlədən paytaxt olan Msxetanı jənubdan Şida Kartli qoruyurdu.

İstanbul bürjü _ Vaxuşti Baqrationi Tiflisin qala-istehkam kompleksinin əsas tikililəri arasında «İstanbul bürjü»nü xatırlayır. 1673-jü ildə Tiflisə gələn fransız səyyahı Can Şarden məlumat verir ki, bu bürjü 1576-jı ildə osmanlılar ujaltmışlar. İstər elə olsun, istər belə, göründüyü kimi, doğrudan da osmanlılar onun yenidən qurulmasında, ujaldılmasında müəyyən əmək sərf etmişlər. Elə onun da belə adlandırılmasını bununla izah etmək olar.

Kababxana _ Yeməkxanalar jərgəsi. Bu jür jərgə qədim Tiflisdə Tatar (indiki Qorqasal) meydanında Qorqasal küçəsi boyuja var idi.

Karvansara _ İndiki Azadlıq meydanında tijarət yeri.

Kasaxana _ kuzəxana _ quzaxana _ Tatar (indiki Qorqasal) meydanı yaxınlığında qab-qajaq satanların jərgəsi.

Kirha (Kiroçni) _ Marjanişvili meydanı yaxınlığında küçə və məhəllə. Əvvəllər burada alman kilsəsi (Kirhen) olub. Bu ad da elə ondan götürülüb.

Koba _ Lilo kəndinin şimal-qərbində vadi və meşə. Borçalı şivəsində də qovu sözü düzənlik, çöl mənasını verir.

Kojor qalası _ Kojor kəndi yaxınlığında yerləşirdi. Vaxuşti ona Azeulassixe (Azeulanın qalası) adlandırmışdır. Sonralar isə, yəni orta əsrlərdə Koroğlu qalası da adlandırılmışdır.

Kojor qapısı _ Savkis qapısı _ Qalanın şimal divarının orta hissəsində yerləşirdi. Divarın qərb künjündə Şahtaxtı, şərq künjündə isə _ Diğom qapısı Leselidzenin indiki Azadlıq meydanına birləşdiyi yerdə yerləşirdi. İndi o yerdə Tiflis Şəhər Bələdiyyə İdarəsinin binası yerləşir. Tiflis şəhərinin 1735-ji il planında qeyd olunmuşdur.

Liləxana _ Qədim Tiflisdə iki boyaqçılar jərgəsi var idi. Onlardan biri Tatar meydanından başlayan və Qalanın böyük kilsəsinin (Surp Georg) qabağından keçən küçədə Berzenxananın arxasında hamamın önünə keçən küçədə, indiki Samğebro (Boyaqçılar) küçəsində yerləşirdi. O biri Liləxana II İrakli meydanının jənub-qərb güşəsindən başlayıb Orta bazara (indiki Leselidze küçəsinə) qədər uzanırdı. A. Pişşeviç tərəfindən tərtib olunmuş 1785-ji il Tiflis planında 17 nömrə ilə işarə olunmuşdur və onu Boyaqçılar küçəsi adlandırır.

Metex _ «Metex» sözü sarayın yerləşdiyi yeri, onun həndəvərini bildirir. Məlumdur ki, təxminən 12-ji əsrdən İsanda gürjü çarlarının sarayı yerləşirmiş.

Saray və kilsə monqolların elə ilk hüjumu zamanı 1235-ji ildə yandırılmışdır. Bizə qədər qorunub saxlanılmış kilsə, bayaq qeyd etdiyimiz kimi, 1278-1284-jü illərdə tikilmişdir.

Vaxtaşırı Metex məbədi dəfələrlə bərpa olunmuş və təmir edilmişdir.
Türk joğrafiyaşünası Evliya Çələbi (17-ji əsrin 40-jı illəri) qeyd edirdi ki, Metex kiçik dördkünj qəsr olub. Qalanın içində üç yüz ev, kilsə və digər tikililər varmış. Bu kiçik qala şəhərin böyük qalasından daha möhkəm olub. Elə Evliya Çələbinin verdiyi məlumata görə, Metex qalasında üç yüz nəfər mühafizəçi durub.

1819-ju ildə qala-qəsri dağıtmışlar və elə onun daşları ilə dustaqxana tikmişlər. Bu dustaqxana 1938-ji ildə ləğv olunmuş, Böyük Vətən müharibəsindən sonrakı illərdə sökülmüşdür. Metex qalası divarlarının son fraqmentləri 60-jı illərdə dayaq divarının Metex qayası üzərində Qorqasalın at belində heykəli qoyulmuşdur.

Metex körpüsü _ Ən qədim körpü Kür üzərində Metex qayasının daraldığı yerdə salınmışdı. Belə ki, Kür çayının məjrası ən çox burada daralmışdır.
Qədim yazılı abidələrdə Metex darısqallığında salınmış körpü şəhərdə yeganə körpü kimi xatırlanır. Eyni zamanda müəlliflər körpünün böyüklüyünü və möhkəmliyini qeyd edirlər. Günahlarını yumaq üçün Tanrı qarşısında verdiyi sözə əməl etmək məqsədi ilə Qütsə yola düşən kazanlı Vasili Qaqara yolüstü Tiflisdən keçmişdir. O, özünün «Citie i xocdenie v İerusalim i Eqipet» əsərində Tiflis körpüsünü «Qəribə körpü» adlandırır.

Xarəzmli Cəlaləddinin amansız qoşunlarının hüjumu zamanı İsanlılar irəlijədən körpünü uçurduqlarından onlar İsanı işğal edə bilməmişlər. Orta əsrlərdə Meydan tərəfindən körpüyə doğru gedən dar küçə dükanlarla dolu idi. XIX əsrdə üçmərtəbəli karvansara tikilmişdir. 1522-ji ildə Şah İsmayılın qoşunlarının hüjumu zamanı dağıdılmış kiçik kilsənin yerində bilavasitə körpünün yanında şiə məsjidi tikilmişdir. Sonralar Şah Abbasın hüjumu zamanı (1606-jı il) məsjid genişləndirilmiş minarələrlə ujaldılmışdır. Məsjid şah Abbasın adını daşıyırdı. Böyük Vətən müharibəsindən sonra yeni körpünün tikilişi ilə əlaqədar məsjid uçurulmuşdur.

Metex körpüsündən yalnız piyadalar, eşşəklər hərəkət edirdi. Buna görə də tiflislilər bu körpüyə «Eşşək körpüsü» adı da vermişdilər. İndiki körpü 1951-ji ildə salınmışdır. Bu körpü salınan zaman Metex qalası dibində mövjud olan körpülərin həndəvərlərində keçmiş tikililərlə yaradılmış özünə məxsus kompleks məhv edilmişdir. Burada yaşayış binaları ilə yanaşı, Kürün sahilindəki karvansaralar, «Şah Abbas» məsjidi adlanan məsjid uçurulmuşdur.

Mirzabad _ Tatar (Qorqasal) meydanı, kükürdlü hamamların yaxınlığında məhəllə olub. Görünür, bu məhəllə Mirzə adlı bir şəxs tərəfindən əsası qoyulub. Kükürdlü hamamların birinin də adı onunla bağlıdır. İndi də Tiflisin müsəlman əhalisi həmin hamamlardan birinə Mirzə oğlu hamamı deyir.

Mirzə Fətəli Axundovun qəbri _ Təbabət (indiki Botanika) bağında yerləşir. Burada 1947-ji ilədək müsəlman qəbiristanlığı mövjud olmuşdur. Axundov, eləjə də onun müəllimi Mirzə Şəfi Vazeh və onlara yaxın olan bir neçə şəxs qəbiristanlığın lap üst yanında Yemlikli yerbatan adlanan yerdə dəfn olunmuşdur. Böyük ədib burada öz vəsiyyətinə görə müəllimi Mirzə Şəfi Vazehin qəbri yanında dəfn edilmişdir. Qəbir daşının üstündə ərəbjə bir kitabə yazılmışdır ki, məzmunu aşağıdakı sətirlərdən ibarətdir: «Bü mərhum və məğfur yüksək şanlı şərq və rus dillərinin alimi, islam və rus ölkələrində bir çox əsərlərilə məşhur olan polkovnik Mirzə Fətəli mərhum Ağa Məhəmmədtağı oğlunun qəbridir... Nuxa şəhərində doğulmuşdur.

1295-ji il rəbiyyələvvəlin, yəni 1878-ji il fevralın 26-da vəfat etdi. Ömründən altmış altı il keçmişdir.»

Müqəddəs David dağı (Şeyx Sənan dağı)_ Mtasminda dağının ətəyində yerləşən kilsə və onun həndəvərləri belə adlanır. Gürjülər arasında yayılan əfsanəyə görə, VI əsrdə Suriyadan gələn 13 nəfər keşişdən biri olan David dinə qulluq etmək məqsədi ilə bu yeri seçir. Belə ki, onlar Gürjüstanda sonralar xristianlığı yaymaq missiyasını öz üzərilərinə götürürlər. David burada ziyarətgah tikir. Müqəddəs bir rahib kimi tanınan David sonralar Tiflisdən Qareji düzənliyinə gedir və orada qayalarda oyulmuş monastırın əsasını qoyur. Platon İoselianinin verdiyi məlumata görə, Davidin ziyarətgahı olduğu yerdə 9-ju əsrdə Müqəddəs Məryəm kilsəsi tikilir. 1542-ji ildə bu yerdə rahib olan qardaşlar David və Nikolay Qabaşvililər «Müqəddəs David» adına yeni kilsə tikirlər. 16-jı əsrin sonunda Afinadan gələn rahiblər müqəddəs Afina dağı adı ilə onu yenidən tikirlər. Bu kilsə sonralar uzun müddət bərbad halda qalır. 1810-ju ildə II Anton burada yeni kilsə inşa edir. Bizim vaxtımıza kimi gəlib çatan kilsə ötən əsrin 70-ji illərində tikilmişdir. Azərbayjanlılar arasında isə onunla bağlı belə bir əsatir mövjuddur:

Sənan Turanda anadan olmuşdur. Bir müddət İranda yaşamış, sonra Ərəbistana getmiş, dini təhsil almışdır. Müəllimi şeyx Kəbir öldükdən sonra bir müddət onu əvəz edir. Sonra qırx yaşında ikən uzun bir səfərə çıxır. İran və Qafqazı gəzərkən şeyx Sənan başqa şeyx yoldaşları ilə birlikdə Tiflisə gəlir. Xəyalında arzuladığı qızı burada tapır. Bu qız gürjü knyazının qızı Xumardır. O, müridləri Ərəbistana qaytarır. Xumarın atası ondan müsəlmanlıqdan çıxmağı, boynuna xaç taxmağı, şərab içməyi tələb edir. O, iki ildən sonra Xumara qovuşmaq şərti ilə onun donuzlarını otarır. Lakin o, xristian keşişinin təhriki ilə Sənana verdiyi vədindən dönür. Nəhayət, Xumar hər şeyi atıb Sənanın dalınja gedir, hər ikisi özünü Kürə atır. Şeyx Sənan müqəddəs David dağında dəfn olunur. Azərbayjanın görkəmli şairi Hüseyn Javid həmin əsatir əsasında «Şeyx Sənan» pyesini və «Şeyx Sənan» şerini yazmışdır.

Türbəsi önündə

Oyan, ey piri-xoşdil! Qalx, ayıl bir xabi-rahətdən!
Qiyamətdir, qiyamət!.. Qalx, oyan, zövq al bu fürsətdən.

Mələklər göydən enmiş, feyz alırlar xaki-pakindən,
Seçilməz şimdi əsla məqbərin gülzari-jənnətdən.

Donanmış hər tərəf pürşölə ulduzlarla... jaizdir
Ki Tiflis ərş pürəxtərlə dəm vursun rəqabətdən.

Ayıl ey şeyxi-vəjdavər! Ayıl, bax gör nə aləmdir?
Cahan sərməst olub rəqs eyliyor şövqü şətarətdən.

Uyub sən bir mələk simayə satdın dini, imanı;
Atıb ehkami-quranı, uzaqlaşdın təriqətdən.

Fəqət xoş bir təriqət qoydun, əsla məhv olub getməz,
Cahan durduqja parlar, yüksəlir, düşməz təravətdən.


Ziyarətgahını gülbusələr təzyin edər hər an,
Sən əhli-eşq için bir kəbə yapdırdın məhəbbətdən.

«Nədir mənası eşqin?!» söyləyənlər nerdə? Bir gəlsin,
Görüb qüdsiyyəti-Sənanı, lal olsun xəjalətdən.

Məhəbbətsiz bütün mənayi-xilqət şübhəsiz heçdir;
Məhəbbətdir əvət, məqsəd şu pürəfsanə xilqətdən.

Tiflis

Mirzə Jəlil öz xatirələrində bu barədə yazır:

«Bunu lazım bilirəm deyəm ki, o vaxtlar mən Tiflisdə gürjü məhəlləsində Şeyx Sənan küçəsində4 olurdum. Rusja həmin küçənin adı David küçəsi (idi). Çün xaçpərəstlər istilahında müqəddəs Davud - Şeyx Sənan deməkdir. Bizim məhəllə dağ ətəyində idi. Və bizdən yuxarı, dağın şəhərə enən tərəfində müqəddəs Davudun məbədgahı da vardır. Şeyx Sənan gürjü qızına aşiq olduğu yer haman yerdir.»

Muxrangilin və ya knyaz Muxranın məhəlləsi _ Bu məhəllə indiki Barataşvili küçəsinin aşağı hissəsində yerləşirdi. Şəhər qala barısının şimal tərəfdəki divarının darvazası həndəvərlərində mövjud olan bürj yaxınlığında knyaz Muxranın sarayı tikilmişdi. Vaxuşti Baqrationinin «Meydan qapısı» adlandırıldığı darvaza Muxran qapısı adını aldı. 18-ji əsrdən başlamış ətraf sahələr də knyaz Muxranın əlinə keçir. Bir neçə qədim Tiflis adları da

_ «Muxran körpüsü», «Muxran körpüsünün bərəsi», «Muxran qapısının körpüsü» bununla izah olunur.

Müştəhid _ XIX əsrin 30-ju illərində Kürün sol sahilində böyük bağın adıdır. İrandan Gürcüstana mühajirət edən, şiə məzhəbinin başçısı Mir Fəttah Ağa Seyid Müştəhidə məxsus idi. O, kim idi?

Qeneral A. Paskeviçin komandanlığı altında rus ordusu 1827-ji ildə İrana hüjuma keçərək Abbasabad, Sərdarabad, Naxçıvan, İrəvan qalalarını və digər qalaları almışdır. Sonra isə Təbrizə doğru hərəkət etmişdir. Təbriz o vaxtlar Jənubi Azərbayjanın siyası və inzibati mərkəzi idi. Şahın varisi - Abbas Mirzənin iqamətgahı da burada yerləşirdi. Təbriz qalası İranın ən güjlü istehkamlarından biri idi.

Şah Təbrizin müdafiəsini kürəkəni, birinji vəziri Allahyar xana həvalə edir. Belə ki, ona kifayət qədər qoşun ayrılır. Qeneral Eristavi başda olmaqla rus qoşununun Təbrizə hüjum etməsi barəsində Allahyar xanın etibarlı mənbələrdən məlumatı var idi. Odur ki, o şəhər əhalisini də silahlandırmaq istəyir. Elə bu zaman şiə məzhəbinin başçısı Mir Fəttah Ağa Seyid Müştəhid Təbrizli tamamilə gözlənilmədən İran hökumətinə qarşı çıxır. O deyir: «Əgər İran qoşunu Sərdarabadda və İrəvanda olduğu kimi düzənlikdə, qala arxasından ruslara qarşı çıxa bilmirlərsə, onda dinj əhaliyə əlinə silah götürməsi lazım gəlmir.»

4. İndiki Besiki küçəsi.

Elə ki, rus qoşunları Təbrizə yaxınlaşır, müştəhid Allahyar xanın iştirakı ilə meydanda nitq söyləyir. O jamaata Qajarın amansızlıqlarını, qəddarlıqlarını xatırladır. Eyni zamanda Güney Qafqaz xanlıqlarında, o jümlədən İrəvan və Naxçıvanda rus üsul-idarəsini tərifləyir.

Müştəhidin çıxışı mömin şiələrə çox böyük təsir göstərir.

Onun bu hərəkəti rus ordusunun bir müqavimət olmadan Təbriz şəhərinə soxulmasına kömək edir.

İranla müharibə zamanı A. Paskeviç A. Qriboyedovun köməkliyi ilə şiə məzhəbinin başçısı, Rusiyaya xoş məram göstərən Müştəhidin - Mir Ağa Fəttahın simasında arzu olunan namizədi tapır.

Müştəhid niyə şaha qarşı çıxmışdır? Onun dediyinə görə, Şah Qajar şiələrin gözündə qeyri-qanuni hökmdar idi. İmam nəslindən deyildi. Şiələrin teokratik nəzəriyyəsinə görə, Əlinin nəslindən olanlar şah taxtına mənsub olmaq üçün tam hüquqları var idi.

Təbiidir ki, Müştəhidin bu hərəkəti İranın hakim dairələrinin xoşuna gəlməzdi. Buna görə də onun həyatı təhlükədə idi.

Qeneral A. Paskeviç Müştəhidin Rusiya torpağına köçməsinə ijazə verilməsinə söz verir. Onun zərərini ödəmək məqsədi ilə 2 000 çervonluq pensiya təyin edilməsinə razılaşır. Eləjə də imkan daxilində Güney Qafqaz əyalətlərinin birində ona mülkün ayrılmasına razılaşır.

1828-ji il martın 7-də Müştəhid Təbrizi tərk edir.

A. Paskeviç Müştəhidə böyük rəğbət bəsləyir. O hökumətdən qızıl imperator gerbi ilə təltif olunmasını xahiş edir. Bu da ki, o vaxtlar çox nadir hal idi. Bundan başqa Müştəhid hökumətdən Şirvan əyalətində 15 kənddən ibarət mülk, illik gəliri 5 360 manat gümüş pul ilə birlikdə 2 000 çervonluq pensiya alır.

Hökumət namusla rusa xidmət etdiyinə görə Müştəhidə Şirvandakı mülkündən başqa Tiflisdə Kürün sol sahilində 50 desyatin (1 desyatin 1,092 hektardır, yəni hektardan bir azja artıq) yer verilir. O burada bağ salır ki, həmin bağ da bu günədək mövjuddur.

1845-ji ildə İranda siyasi iqlim dəyişdikdən sonra, yəni Abbas Mirzə və Fətəli şahın ölümündən sonra Müştəhid üçün İranda normal şərait yaradıldığından o öz oğlu ilə bərabər İrana köçür, 1892-ji il oktyabrın 24-də də orada vəfat edir.

Naduknar _ Azərbayjanja dükan olan yer mənasını verir. Ortajala meşə təsərrüfatı ərazisində, Telet küçəsində yer. Əvvəllər bu yol ayrıjısında dükan olub.

Naftulluq _ Şahzadə Vaxuşti bu yerlərdə neftin mövjud olduğunu yazırdı. Məlumdur ki, bu köhnə kəndin və bu gün Tiflisin geniş məhəlləsinin adı bu yerlərdə neftin olması ilə izah olunur. Bu «lıq» şəkilçisi bizim dildə işlənən sözdüzəldiji şəkilçisidir, neftin olduğu yeri göstərir. Burada ta qədimdən quyular qazmaqla neft çıxarılırdı.

Məlumdur ki, II İrakli Tiflisin fortifikasiya sistemini və şəhərin girəjəklərini möhkəmləndirmək üçün geniş miqyaslı işlər görmüşdür. Naftulluqda qalanın tikilməsi bu tədbirlərdən biridir. Jaamat arasında bu qala İraklinin qalası adlandırılmışdır. 1772-ji ildə Rusiya Elmlər Akademiyasının akademiki İohan-Anton Quldenşted Naftulluğu və İrakli qalasını xatırlayır. Həmin vaxtlar kənddə 50 ev varmış. Quldenştedin yazdığına görə dördbujaq qalanın uzunluğu 80 addım idi və ona yumru bürj gözəllik verirdi. İraklinin çarlığı dövründə Naftulluq kəndi dağılmışdır. O, qalanın tikilməsi ilə yanaşı əhalinin yenidən burada məskunlaşması qayğısına qalmışdır.

Nalbəndlərin jərgəsi _ Tatar (indiki Qorqasal) meydanında nal satan peşəkarların jərgəsi.

Narınqala _ Üst qala, Şurissixe, Tiflis qalası (Qala), Əsas qala, Ana qala, Yüksək qala, Tiflisin müsəlman əhalisi onu İsgəndər qalası da adlandırırdılar. «Narın» sözü monqol mənşəli sözdür. Elə bizim dildə də işlədilir: kiçik, xırda mənasını verir.

Narınqala müdafiə divarları ilə möhkəmləndirilmiş qala tipli orta əsr istehkam kompleksidir. Hökmdar və ya feodal hakiminin əsas iqamətgahı olan Narınqalada saray, xəzinə, jəbbəxana, müxtəlif inzibati və təsərrüfat binaları və s. yerləşirdi. Narınqalalar, adətən şəhərin qala divarları yaxınlığında (Mərvdə Ərk qalası və s.), şəhər daxilində (Dərbənddə Narınqala, Bakıda Xan sarayı və s.) və ya şəhərdən nisbətən aralı, strateci baxımdan əhəmiyyətli sahədə (Şamaxıda Gülüstan qalası, Suriyada Hələb qalası və s.) salınırdı.

D. Qvritişvili və Ş. Mesxiya «Tiflisin tarixi» kitabında yazır: «Kiçik və yaxud Narınqala, Ana qala qala-qəsrdən və yaxud Baş (əsas) qaladan fərqlənirdi.»

Təkçə Tiflis qala-qəsri Narınqala adlanmırdı. Eləjə də Qori, Suram, Ananur, Borcom, Qrem və başqa qalalar da belə adlanırdı.

Bu qalanın salındığı yer təsadüfi deyildir. Bu yerdə Kür çayının məjrası daralır. Burada çayın qayalıq olan sahilləri bir-birinə yaxınlaşır. Belə ki, strateci baxımdan bu da ki, əlverişli idi. Məhz elə bu strategiya qalanın tikilməsini, sonralar şəhərin salınmasını şərtləndirmişdir.

Bu qala paytaxtın çoxəsrlik sərgüzəştlərinin şahidi və iştirakçısıdır. Onun divarları və bürjləri dəfələrlə dağıdılmışdır. Sonralar bərpa olunmuş, yenidən tikilmişdir. Bu günə qədər qorunub saxlanılmış fraqmentlər müxtəlif dövrlərə məxsusdur. Bunu hörük materialı, quruluş xarakteri və başqa şeylər sübut edir. Qalanın şimal-şərq guşəsində olan yonulmuş daşlar ilə inşa olunmuş bürjün fraqmentini qalanın ən qədim hissəsi kimi qorunub saxlanıldığını hesab etmək olar.

Tiflis Narınqalası əlçatmaz yer idi. Bunu bir çox amillər sübut edir. Dağlıq, təpəlik relyefdə yerləşmiş qala tikililəri mürəkkəb sistem yaradırdı. Narınqalanın bürjləri arasında «Təbriz» və «İstanbul» bürjləri daha çox fərqlənirdi. Bu hər iki ad qədim dövrün adlarıdır. Bu adlar da, göründüyü kimi, türklər və iranlılar ilə əlaqədardır.

Narınqalaya giriş onun şimal şərq tərəfində ujaldılmış bürjün tağından idi. Buradan da silindr şəklində dolama yol ilə qaladan çıxış var idi.

Nisbətən asanlıqla giriş yolu qərb tərəfdən idi ki, buna görə də bu tərəfdən qala daha çox möhkəmləndirilmişdi. Narınqalanın Kür və Savkis çayına doğru iki yeraltı çıxış yolu var idi. Bu yeraltı çıxış yolları Tiflisin 1800-ji il planına daxil edilmişdir. Narınqalanın su ilə təjhiz olunması fövqəladə sistemlə: arxla, suvarma kanalı ilə həyata keçirilirdi. Bu sonunju Cozef Piton Turneforun Tiflis mənzərəsi qravürasında əks olunmuşdur.

Narınqalada kilsə də olub. Bu kilsə Vaxuşti Batonişvili tərəfindən tərtib edilmiş 1735-ji il planında və daha sonralar poruçik V. Çuyko tərəfindən tərtib edilmiş 1800-ji il planında da göstərilmişdir. O, 19-ju əsrin əvvəllərində silah ləvazimatı anbarına çevrilmiş və 1827-ji ildə isə dağıdılmışdır. Bu kilsə 1966-jı ildə arxeoloci qazıntılar zamanı aşkar edilmişdir.

Narxajev _ (Arxajlıq) _ Kiket kəndi yaxınlığında çökəklik. Görünür, vaxtilə burada mal-qaranın saxlandığı yer, arxaj olub.

Neftjala _ Tiflisin jənub şərq hissəsində Naftulluqda kiçik guşədir. Onun şimal və şimal-şərq tərəfindən kiçik Orxev çayı axır. Jənub şərqini isə Kür çayının məjrası hüdudlaşdır. Jalanın adı burada kəşf olunan neft yataqlarından əmələ gəlmişdir. Quyu, çökəklik, çuxur mənasında işlənmişdir. Neftjala toponimi Azərbayjanda da vardır. Rayon mərkəzinin adıdır.

Ortajala _ Vaxuşti Baqrationi 1735-ji il Tiflis planında Ortajalanı eksplikasiyada Krtsanis bağı adı ilə qeyd edir. Bu onu göstərir ki, Ortajala Krtsanis kəndinə aid idi. Bu adajıq şəhərin şərqində Seyidabad məhəlləsinin aşağısında yerləşirdi. O, Kürün əsas məjrası ilə onun sağ qolu arasında yerləşirdi. Bəzi təqdiqatçılar onun adının «orta» su, iki su arasında yerləşən jala ilə əlaqədar olduğunu yazırlar. «Ori», «orta» gürjüjə iki deməkdir. Kürün ortasında yerləşən bu adajığın, bizjə, Ortajala adlandırılması daha inandırıjıdır. Yəni ortada olan jala. Belə ki, Tiflisdə jala sözünə bağlı bir neçə toponim mövjuddur.

Ortajala bağları çarın ailəsi və tavad-aznaurlar üçün ayrılmışdı. XIX əsrdə bu bağlar şəxsi mülkiyyətə çevrilmişdi.

50-ji illərdə burada Ortajala SES-i inşa olunmuş, sonralar sahil yolları salınmışdır. Kürün qolu yox olmuş, adajıq da aradan götürülmüşdür.

Ortajala bağı _ İndiki 300 araqviyalı bağı. Bu bağ II İraklinin göstərişi ilə salınmışdır. Çar XII Georgiyə məxsus idi. Onun vəfatından sonra bağ arxiyepiskop Dosipeyo Pitsxelaurinin əlinə keçmişdir. Tiflisin şərqində Xarpux, Naftulluq və Dirsijala arasında Kürün özünün və onun kiçik bir qolununun yaratdığı adada yerləşirdi. Yay aylarında tiflislilərin istirahət yeri idi. Burada A. S. Puşkin ilə təntənəli görüş keçirilmişdir. Bağ Kürün özü ilə onun sağ qolu arasında yerləşirdi. Dairəvi forması var idi. Onun şərqində Dirsijala bağları, qərbində isə Krtsanis bağları yerləşirdi.

Örtülü bazar _ Qazançılar jərgəsi, Qaranlıq jərgə, Bazarxana da adlanırdı.

Pambıq cərgəsi _ Bu küçə Vaxtanq Qorqasal meydanı yaxınlığında yerləşirdi. Əvvəllər burada pambıq, yun, çit, parça alverçilərinin dükanları var idi. Bu küçə Tiflisdə orta əsrlərdən bu günə qədər özünün adını qoruyub saxlayan nadir küçələrdən biridir.

Ponicala (Fonijala) _ Bu sənaye-yaşayış rayonu Tiflisin şimal-şərq hissəsində, Yerevana gedən Dəmir yolu ilə Kür arasında (Soğanlıq kəndinin həndəvərlərində) yerləşir.

Ponijala iki söz birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Jala sözü bildiyimiz kimi, bizim dildə çayın sahili mənasını verir. Poni - fon sözü isə mənzərə deməkdir.

Postallar jərgəsi _ Tatar (indiki Qorqasal) meydanında ayaqqabı tikən ustaların jərgəsi.

Qab-qajaq satanlar jərgəsi (Kasaxana) _ Tatar (Qorqasal) meydanı yaxınlığında qab-qajaq alverçilərinin jərgəsi belə adlanırdı.

Qala _ Tiflisin hasarla çəkilmiş qədim hissəsi, Savkis çayının sol sahili, Narınqalanın aşağısı belə adlanır. Şəki qalasının adı da Narınqaladır. Salnaməçi yazır ki, çar «Tiflisə və Qala - qəsrə» gəldi. Sonralar bu adla Tiflisin hasarla əhatələnmiş əsas hissəsi adlandırılmışdır. Jənub şərqdən hasar Savkis çayı boyu uzanırdı (Çayın həmin hissəsi indi borular ilə axır) və dağ relyefində yerləşən fortipikasya sistemi vasitəsi ilə Narınqalanın qala divarlarına birləşirdi. Narınqaladan divar qırıq xətt ilə şərqə doğru, Sololak təpəsinə doğru gedirdi. Şahtaxtı yanında hasar kəskinliklə şimala doğru baş alırdı və dağ ətəyində pillə-pillə enərək bu günkü Dadiani və Puşkin küçələri xəttinə çıxırdı. Sonra isə hasar kəskinliklə istiqamətini dəyişir və Kürə doğru baş alırdı. Hasarın bu hissəsinin fraqmentləri Barataşvili küçəsinin genişləndirilməsi zamanı aşkar olundu. Məhz elə burada şəhərin şimal və qərb divarlarının birləşdiyi yerdə şəhər darvazalarından biri qoyulmuşdu. Diğom qapısı (həmin yerdən indi Versxli küçəsi başlayır) Vaxuşti Baqrationinin Tiflisin 1735-ji il planında bir-birinə yaxın iki darvaza göstərilmişdir: «Körpü ilə birlikdə meydan qapısı və körpü ilə birlikdə aşağı qapı». Tiflisin sonrakı planlarında isə yalnız birinjisi «Muxran körpüsü» adı ilə göstərilir. Göründüyü kimi, aşağı qapı ötən əsrdə fortipikasiya tikililərinin təmiri zamanı aradan götürülmüşdür. Şəhərin mühüm qapılarından biri - Kojor qapısı Qalanın Qərb divarında, indiki Leselidze küçəsinin Azadlıq meydanına daxil olduğu yerdə yerləşirdi. Şəhər hasarının daha iki qapısı əks tərəfdə idi: Hamamlar qapısı Hamamlar məhəlləsindən bilavasitə Qalaya gedirdi. Gənjə qapısı isə şəhərin jənubunda Narınqalanın ətəyində idi. Odur ki, Qalaya jənubdan Gənjə qapısı ilə, şərqdən Hamamlar qapısı, qərbdən Kojor qapısı, şimal-qərbdən Diğom qapısı ilə və nəhayət, şimaldan Muxran qapısı ilə daxil olmaq mümkün idi.

Feodal Tiflisin şəhərsalma strukturunu dəqiq əks etdirən ilk qrafik sənəd şahzadə Vaxuşti tərəfindən tərtib olunmuş plandır. Doğrudur, şahzadə Vaxuşti küçələrin dəqiq şəbəkəsini göstərmir, lakin o hər halda bəzi küçələri müəyyən edir ki, göründüyü kimi, həmin küçələr də birinji dərəjəli əhəmiyyətə malik imiş. Qalada iki meydan var idi. Qala (Tatar) və Çar meydanı. Çar meydanının əhəmiyyəti bu meydanın hər tərəfində çar Rostomun (Xosrov Mirzənin) yeni saray tikməsindən sonra artmışdır.

Son feodal dövrünün Qala küçələrinin şəbəkəsi xarakteri barəsində XVIII əsrin sonunda və xüsusən 1800-jü ildə tərtib edilmiş Tiflis planları aydın təsəvvür yaradır. Bu planlarda şəhər magistralları açıq-aydın göstərilmişdir. Onlardan biri Diğom qapısından başlayıb bu günkü Versxli küçəsi boyu gedir və sonra Sion küçəsi ilə Tatar (indiki Qorqasal) meydanına doğru istiqamət götürürdü.

Digər belə bir magistralı Kojor qapısından başlayan yol təşkil edirdi. Söhbət Azadlıq meydanından Versxli küçəsi ilə kəsişənədək indiki Leselidze küçəsindən gedir.

Məhz elə bu küçə Qalanı aşağı və yuxarı məhəllələrinə ayırırdı. Buna görə də ona «Orta bazar» deyirdilər. Aşağı və yuxarı məhəllə relyefin xüsusiyyətinə görə deyil, məhəllələrin Kürün axarı istiqamətində yan-yana yerləşməsinə görə adlanmışdır. Yuxarı məhəllədə şəhərin əsas tikililəri: saraylar kompleksi, karvansaralar (çarın, Tbilelinin, məlikin), gürjü kilsələri (Sion, Ançisxat, Kvirasxovel, Məryəm ananın və s.), katolikos və yepiskopun yerləşdiyi yerlər, knyazların (Amilaxvari, Muxran, Ksan eristavisi Orbelianilərin, Sisişvililərin, Zedqenidze, Abaşidze və başqaların) evləri yerləşirdi. Bu məhəllənin əksər sakinlərini gürjülər təşkil edirdi. Yalnız 18-ji əsrin əvvəllərində Yuxarı məhəllədə yeganə erməni kilsəsi - Surpnişan tikilmişdir. Aşağı məhəllədə gürjülərdən başqa böyük miqdarda ermənilər və azərbayjanlılar məskunlaşmışdı. Bu məhəllədə gürjü və erməni kilsələri və müsəlman məsjidlərindən başqa katolik kilsəsi də («Fransızların dayağı») mövjud idi. Katolik kilsəsinin yerləşdiyi küçə «Fransızların dayağı» küçəsi adlanırdı (indiki 1 may küçəsi).

Aşağı və yuxarı məhəllələr Tiflisin əsas rayonları idi. Onlar öz-özlüyündə bir çox kiçik məhəllələrə bölünürdülər. Bu və ya digər məhəllənin adı əhalinin çoxluğunun milli tərkibini əks etdirirdi.

Ağa Məhəmməd şah Qajarın qoşunları Qalanın böyük hissəsini dağıtmış, yerlə yeksan etmişlər. Tikililəri nəzərə almasaq, qalanın bu günkü tikililəri (yaşayış evləri) tamamilə 19-ju əsrdə inşa olunmuşdur, halbuki zirzəmilər bir çox hallarda əvvəlki vaxtlarındır. Belə ki, dağıdılmış yerlərin bərpası köhnə təməllərdən istifadə etməklə həyata keçirilirdi.

T. Beridze «qala» sözünün yaranması barəsində müxtəlif fikirlərin olduğunu qeyd edir. Özünün dediyinə görə, «qala» sözü qaya, daş deməkdir. Belə ki, Tiflis qalasının qayalı yerdə yerləşdiyini nümunə gətirir. Daha sonra onun qeyd etdiyinə görə, «qala» sözü Tiflisin yer adından silinmiş, Qalanın yamajlarında əmələ gəlmiş yaşayış məntəqəsi «Kldisubani» adlanmışdır.

Bu yerdə «qala» sözünün mənşəyinə də toxunmaq istəyirik. Gürjüstanda şəhərlər nejə əmələ gəlmişdir? K. Raçvelişvili özünün «Gürjüstan feodalizminn tarixi» kitabında yazır:

«Bir çox başqa dillərdə olduğu kimi «qalaqi» sözünün gürjü dilində də müəyyən əhəmiyyəti vardır. O, Suriya dilindəki «qala» sözündən götürülmüşdür ki, bu da qəsr, istehkam, hasar mənasını verir (qorod, oqoroditğ rus sözlərini müqayisə edin). Məlumdur ki, ilk dövrlərdə şəhər istehkam qurulmuş, möhkəmləndirilmiş qəsr olub. Bu qəsrdə ilk dəfə təkjə «çar» ola bilərdi (Ksenofont tərəfindən mossiniklərin çarının yaşadığı yerin qələmə alınmasını xatırlayın). Hər şeydən önjə bu, güman ki, bütün tayfaların asan gedə bildiyi yol ola bilərdi. Bu yerin ətrafında yavaş-yavaş mamasaxlisin, (kəndxudanın) qohum-əqrəbaları, onun nökərləri, xidmətçiləri toplanırdılar. Odur ki, bu hasarlanmış, möhkəmləndirilmiş yer - inzibati mərkəzə çevrilirdi.»

XI əsrin salnaməçiləri Leonti Mroveli və Javanşir öz əsərlərində ilkin dövrlərin Tiflisini həmişə qəsr ilə birlikdə xatırlayırlar. Lakin bu salnaməçilərin hekayətləri bir-birindən fərqlənir. Leonti Mroveli Tiflis qəsrini hər hansı bir xüsusi adı olmadan yəni Tiflis qəsri kimi qeyd edir. Javanşir isə Tiflis qəsrini «Qala» adlandırır.

X əsrin ərəb tarixçisi Əl-Təbər yazır: «O, (Kür çayı) Bağdaddakı Asaranın bənzəri, böyük çaydır, çox böyük çay. O, (Kür çayı) şəhərin içi ilə axmır. Tiflis onun qərb sahilindədir. Soğdebil isə - şərq sahilində.

Mirzə Adıgözəl bəy «Qarabağnamə» əsərində Qarabağ xanlığının banisi Pənahəli xan Cavanşir tərəfindən qalanın - Şuşa şəhərinin nejə salınmasını yazır:

«O, Qarabağ vilayətinin Javanşir oymağına gəldi. Şir qüvvətli javan baxtı ona yar olub, çox varlandı... Çox dövlət və nüfuz sahibi olduğuna görə, onun başına bir çox gəlib-keçən, naxırçı, muzdur, xidmətçi, çoban və ilxıçı toplandı və böyük bir oba oldu.»

Qala məhəlləsi _ İndiki Yeniyetmələr sarayı, Tarix muzeyinin həndəvərlərindəki ərazi belə adlanıb. O vaxtlar Tiflis məhəllələrə bölündüyündən onlardan biri də Qala məhəlləsi olub D. Qvritişvili və Ş. Mesxia «Tiflisin tarixi» kitabında Qalauban, Qala məhəlləsi sözünün məhz elə Qala sözündən düzəldildiyini qeyd edir. Əziz Şərifin, Abdulla Şaiqin xatirələrində bu yer Qala məhəlləsi kimi göstərilir.

Qazançılar jərgəsi _ İndiki Şarden küçəsini (XVIII əsrlər) qazançılar adlandırırdılar. Bu küçə də müvafiq olaraq qazançılar jərgəsi adlandırılırdı. Sonralar burada örtülü adlanan və ya yeni bəzzazxana (çit, parça və mahudla alver edənlərin jərgəsi) təşkil edildi. Küçəni eyni zamanda qaranlıq jərgə də adlandırırdılar. XIX əsrdə qazançılar jərgəsi Riğedə - yəni çaylaqda yerləşdirildi.

Qeybullanın bağı _ Kürün sağ sahilində Kaşvet kilsəsinin jənub şərq hissəsində olub.

Qəhvəxana _ Metex qalası yaxınlığında bir neçə qəhvəxana var idi. Çay, meyvə qurusu və şirin çörəklərdən başqa müxtəlif ləziz Şərq xörəkləri ilə qəlyanaltı etmək istəyənlər bura gələrdilər. Bura aşıqlar da çox gələrdi. Aşıqların toplaşdığı yerlərdən biri də bura idi. Həmişə burdan musiqi səsi ujalardı. Aşıqlar çalıb oxuyardılar. Saz-söz həvəskarları bura çox gəldiyindən qəhvəçilər aşıqların deyişmələrini təşkil edərdilər. Aşıq poeziyasının vurğunu şair-akademik İosif Qrişaşvili bu barədə yazır: «Aşığın biri bir vərəqə şer şəklində bir müəmma yazardı. Bu vərəqi əl ilə toxunmuş bahalı Kirman şalının və ya ipək Bağdad kəlağayısının üstünə yapışdırar, qəhvəxananın bir yerindən asardılar. Bu qəhvəxanaya başqa-başqa yerlərdən aşıqlar toplaşar və hər gejə mərəkə olardı: mübahisə, çalıb-oxumaq və müəmmanın javabını axtarmaq.

Bu deyişmələrdə kənar adamlar da iştirak edərdilər və, şübhəsiz üzüağ da çıxırdılar.

Qəhvəxana jamaatla həmişə dolu olardı və aşıqları joşdurmaq üçün onların bəxşişlərindən başqa çoxlu pul da səpələyərdilər və bu pulları oricinal şəkildə şalın üstünə yapışdırardılar. Belə ki, bir az keçəndən sonra (hərdən bu deyişmə bir həftə də davam edirdi) kağız pullar ilə dolu olardı və çox vaxtlar bu toplanan pul iyirmi və otuz tüməndən artıq da olardı.

Bu pul müəmmanı açanın olmalı idi. Pul ilə birlikdə şal da qalib gələn aşığa məxsus idi. Divardan şalı alıb qalibin qoltuğuna soxar ya da hörmət əlaməti olaraq boynundan asardılar. Əgər bu müəmmanı heç kim aça bilməsəydi, onda bu şal da, bu toplanan pul da müəmmanın müəllifinə qalardı.

Bu müəmma heç də asan deyildi. Məsələn: aşıqlar bu müəmmanı sinədən şer kimi söyləyər, o biri aşıqdan soruşardı:

De görüm, eşidibsənmi, ay aşıq,

O nədir ki, insanı həm yaşadır, həm də öldürür.

Bu sözlər uyğun rədif üzərində qurulur və qalib gələn onu eyni rədiflə şerlə onu açmalıdır.

Müəmmanın sirrini etibarlı bir şəxs və ya qəhvəçi bilməlidir. Elə ki, aşıq şerlə müəmmanı açır, qəhvəçi həmin vaxt həmişə əlində tutduğu tənəkə parçasına dəmir maşa ilə vuraraq, «Dayanın, tapıldı!»

Bu zaman qalib müəmmanın sahibindən də, jamaatın iştirakı ilə qafiyələr, hejalar ilə onu təstiq etməyi tələb edir. Qalibi qəhvəçi şalla və istərsə də pul ilə mükafatlandırır.»

Aşıqların bu jür deyişməsi əvvəllər Borçalıda, Qarayazıda və Qaraçöpdə də olurdu. Hazırda da aşıqlar arasında bu jür deyişmələr Türkiyədə mövjuddur. Ünlü türk aşıqlarının xatirəsinə həsr olunmuş kültür və sənət şöləni hər il keçirilir. Bu tədbirdə münsiflər heyəti tərəfindən aşıq poeziyasının müxtəlif növləri üzrə, o jümlədən kəraylı, qoşma, müxəmməs, divani, təjnis və sair üzrə bir rədif elan olunur, siyahı üzrə ən azı üç aşığın adı çəkilir. Onlar sıra ilə həmin rədif üzrə bir bənd söyləyərək növbəni o birisinə verirlər. Belə ki, aşığın biri söyləyənə kimi o biriləri rədif üzrə fövqəladə şəkildə düşünür, üç bəndlik şerin axırınjı bəndində aşıq öz adı ilə tapşımasını söyləyir. Beləliklə, hər bir aşıq sinədən üç bəndlik şer söyləməlidir.

Bir qayda olaraq deyişmənin iştirakçıları rəqibinin istifadə etdiyi rədifi istifadə etməməlidir. Rədif tapa bilməyən məğlub, uğurlu rədiflə şerini söyləyən aşıq isə qalib hesab olunur. Nəhayət, axırda bir müəmma söylənilir. Tədbirdə iştirak edən aşıqlar o müəmmanı açmağa çalışırlar. Müəmmanı düzgün açan qalib hesab olunur.

2000-ji il oktyabrın 23-25-də Türkiyənin Kars şəhərində Uluslararası Aşıq Şenliyin Kültür və Sənət Şölənində iştirak edərkən belə deyişmələrin şəxsən iştirakçısı oldum.

Qoç daşı _ Tədqiqatçı Teymuraz Beridzeyə görə, Soğanlığın ətrafyanı ərazisində olub.

Qoçoğlunun suyu _ Krtsanisin qərbində yer.

Qorça-qala _ Qorçi-qala _ Tabor qalasının türkjə adıdır ki, bu da qoruyuju qala deməkdir. Doğrudan da Tabor qalası - Qoruju qala Tiflisi jənub şərq tərəfindən qoruyurdu və Gənjə qapısına nəzarət edirdi.

Nəhayət, Tabor qalasını Ağa Məhəmməd şah Qajar dağıtmış və ondan sonra bir daha bərpa olunmamışdir. Tiflisin 1800-ji il planında V. Çuyko onu belə qeyd edir: «Razorennoe ukreplenie Korça-Kala».

1802-ji və 1809-ju illərin planına daxil edilmişdir. Ondan sonrakı planlarda o bir daha qeyd olunmamışdır.

Qumarbazların bağı _ Avlabarda Sinandal küçəsində yerləşirdi.

Quru körpü (Suxoy most) _ Bu gün dayaq divarları ilə daralmış Kür çayında şəhər miqyasında adaları görmək mümkün deyildir. Əvvəllər isə çoxlu kiçik və böyük adalar var idi. Tiflisin köhnə planında adalar qrupu bu günkü Elbakidze və Barataşvili küçələri arasında da göstərilmişdir.

İndiki Saarbrüken adına kiçik, bir aşırımlı körpü altından XX əsrin 30-ju illərinədək Kürün bir qolu axırdı.

İndi onun yerində sahil yolu salınmışdır. Bu körpü Aleksandr bağını Mədədov adası ilə birləşdirirdi. Buradan da çox aşırımlı körpü Kukiya məhəlləsinə salınmışdı. 1938-ji ildə Kürün qolu qurumuş və ada yox olmuşdur. Körpü isə qalmış və sahil küçəsinə keçir. Məhz elə Kürün qolu quruyandan sonra ona quru körpü adı verilmişdir. 1851-ji ildə italyan Jovanni Skudiyerin layihəsi əsasında körpü yenidən salınmışdır. Yonulmuş daşlardan tikilmiş 32 metrlik aşırıma malik bu tikili o vaxtlar maraqlı texniki formanı təşkil edirdi.

Qünib meydanı _ Bu meydan indiki Gürjüstan hökuməti binasının olduğu yerdə idi. Bu ad rus qoşunları tərəfindən 1859-ju il martın 25-də Dağıstanın Qünib qalasının alınmasını qeyd etmək üçün bu meydana verilmişdir. Bu qala imam Şamilin son sığınajaq yeri idi. Meydanın mövjudluğuna 1897-ji ildə son qoyulmuşdur. Belə ki, bu yerdə Aleksandr Nevski adına hərbi məbəd tikilmişdi.

Rastabazar _ Çarsu (Yaxın Şərqdə və Güney Qafqazda örtülü bazar və yaxud uzun bazar) II İrakli meydanı ilə Tatar bazarı arasında yerləşirdi. Burda sənətkar və tajirlərin jərgəsi jəmləşmişdi. Bu jərgələr də fars mənşəli sözlərdən əmələ gəlmişdir. Bəzzazxana, Zərgərxana, Liləxana, Sirəjxana və sair. Bundan başqa küçənin adını tijarət-emalatxanaların jərgəsinin yerləşməsi qaydası da müəyyən edirdi. Rastabazar da fars mənşəli sözdür və bir zolaq boyu, bir xətt boyu tijarət obyektlərin yerləşməsini nəzərdə tutur. Bu bazar Sion küçəsindən başlayır, Çar meydanı (indiki İrakli meydanı) yaxınlığında başa çatırdı. Can Şarden bu bazarı uzun bazar adlandırır (gürjü sənədlərində bu bazar Rastabazar kimi qeyd olunur). Bazarın sonunda darvaza var idi ki, bu da axşamlar bağlanırdı.

Saburtalo _ Əvvəllər bu yerlər geniş düzənlik olub. Bəzi gürjü tədqiqatçılarının qeyd etdiyinə görə, bura düzənlik olduğu üçün müxtəlif idman yarışları, top oyunu da («Burtaoba») keçirilirmiş. «Burti» gürjü dilində top deməkdir.

Şahzadə Vaxuştinin yazdığına görə, Saburtaloda qədimlər bağlar var imiş. Bunlar da ki, Vera çayından çəkilən arxla suvarılırmış. Bu yerlər düzənlik olduğundan «tala» da adlana bilərmiş. Tala türk dilində, eləjə də bizim dilimizdə işlədilən sözdür, düzənlik, açıqlıq mənasını verir. Bu toponimin tala ilə bağlı olması, bizjə daha inandırıjıdır.

Seyidabad _ Hamamlar məhəlləsi və onun həndəvərindəki ərazi 17-ji əsrdə Seyidabad adlanırdı. Seyid sözü fars mənşəli sözdür. Bizim dildə də işlədilir. Vaxuşti Baqrationinin verdiyi məlumata görə, bu ad ona görə əmələ gəlmişdir ki, İran şahı buraya seyidlər ijmasını köçürmüşdür.

Vaxuşti Baqrationi Tiflis planında bu məhəlləyə iki qat ad verir. «Seyidabad və yaxud Tiflis». Önjə bu yer Tiflis adlanmışdır. XII əsrdə Tiflis hasarla əhatə olunmuşdu. Hasarın şərq hissəsinin fraqmenti bu günə qədər 300 araqviyalı abidəsi yaxınlığında qorunub saxlanılmışdır. Monqolların hüjumundan sonra bu yerdə (Hamamlar məhəlləsindən başqa) XIX əsrə qədər heç nə inşa edilməmiş, bağlarla əhatə olunmuşdu. Seyidabad bağları, Seyidabad hamamları, Seyidabad qapısı toponimlərində də bu ad hallanmışdır.

Səngər təpəsi _ Tədqiqatçı Teymuraz Beridzeyə görə, Soğanlığın ətrafyanı ərazisində yerləşirmiş.

Sərdar adası _ Sərdarabad _ (başqa adları: Mədətov, Orbeliani adaları.) Kürün iki qolu arasında olub, indi Kürün sağ sahilinin ərazisidir. Əvvəllər Tiflis əhalisinin zibil tökdüyü yer, sığınajaq yeri olub. Sərdar David Orbeliani süni şəkildə öz evinin önündə, indiki Saarbrüken körpüsü yanında Kürün məjrasını dərinləşdirmiş və bu yer Orbeliani adası adlandırılmışdır. XIX əsrin 20-ji illərində bu adanı Orbelianilər dostu general Mirzəjan Mədətova güzəştə getmişlər. 1933-jü ildə Kürün sağ qolu baş məjraya birləşmiş və yeni yaşayış məntəqəsi yaradılmışdır.

Sərmac məhəlləsi (Sərmajis ubani) _ Zərrafxananın jənub-şərqində yerləşirdi. Sərmaj fars sözüdür, boyunduruq mənasını verir. Belə ki, boyunduruq təmir edən peşəkarların jərgəsi burada yerləşirdi.

Sərracxana _ At nallarını hazırlayan, nalbəndlərin jərgəsi. O, qədim Tiflisin Rastabazar adlanan (indiki İrakli küçəsi) bazarın şərq tərəfində yerləşirdi.

Sisiyanov yoxuşu _ İndi Barataşvili yoxuşu adlanır. Bəziləri bu adı Qafqazın ilk baş sərdarı P. Sisiyanovun adına bağlayırdı. Həqiqətdə isə o, vətənoğlu Farsadan Sisişvilinin adı ilə əlaqədardır. Bu yer vaxtilə ona məxsus imiş. O, burada əvvəljə jığır, sonra isə yol açmışdır.

Soğanlıq _ İndiki Aşağı Poniçalanın qədim adıdır. Vaxuşti Baqrationi bu yerin Qurquta jalası, Soğanlıq adlandırdığını yazır. Tiflis ətrafında yerləşən tarixi kəndlərin tədqiqatçısı Teymuraz Beridzenin fikrinjə, türk mənşəli sözdür, quş adından əmələ gəlmişdir. Soğanlıq isə bu sözün asimilyasiyaya uğraması nətijəsində əmələ gəlmişdir. O, eyni zamanda bizim sözümüz olan soğan sözündən düzəldiyini, soğan olan yer yəni soğanlıq olduğunu da qeyd edir. Onun qədim adının isə Qurquta olduğunu bildirir.

Vaxuşti şərh edir: «Kürün üst yanında Qurquta, indi Soğanlıq adlanan jala vardır. Bol-bəhrəli bir yer. Bu jaladan Yaqlığaya qədər, Gümüş gölünə qədər və Kürə qədər indi Sarvan adlanan böyük düzənlik vardır. Çarların dəvələrinin dayanajaq tapması üçün susuzluğa görə yararsız olan yer.»

Platon İoselianinin verdiyi məlumata görə, qədimlərdə Soğanlıq yolağzı adlandırılırmış. İki Soğanlıq var idi: Kiçik və Böyük Soğanlıq. Bunları da ki, bir-birindən Şulaveri yolu ayırırdı. Kiçik Soğanlıqdan Qazax-Gənjə yoluna birləşdirən Şulaveri yolu gedirdi. Gümüş gölünün jənub tərəfindən keçən (Tiflis-Soğanlıq-Qazax-Şəmkir-Gənjə) yol Dmanisə gedən böyük karvan yolunun, Tiflis-Naxiduri-Dmanis-Lore yolunun bir hissəsi idi (Bütün bu yol Gümüş gölünün şimal tərəfindən keçir). Hazırda Tiflis bu yol vasitəsi ilə Ermənistan ilə əlaqə yaradır.

Çar Rostom (Xosrov Mirzə) 1658-ji ildə vəfat edəndən sonra İran şahı II Şah Abbas Kartlinin taxt-tajını Şahnavaz adlanan V Vaxtanqa verir. Sərdar Papuna Sisişvilinin əli ilə göndərilmiş şahın fərmanı və xələtini V Vaxtanqa şəhər ətrafında yerləşən Soğanlıqda verilmişdir. Bu qayda sonrakı vaxtlarda da davam etdirilmişdir.

1672-ji ildə Gürjüstana səyahət edən Can Şarden bu sözügedən qaydaya diqqət yetirmişdir: «Şəhər jənubdan şimala doğru genişlənmişdir, jənub tərəfdə dağın ətəyində yerləşən böyük qalası vardır. Qalada yalnız farslar yaşayır, qala gözətçiləri də yalnız farslardır... İrandan gələn yalnız bu qala ilə Tiflisə daxil ola bildiyindən Gürjüstan çarı adi olaraq şəhər ətrafına İran şahının göndərdiyi məktubları və ya hədiyyələri almaq üçün bu qaladan yolüstü ötüb keçməlidir. Qətiyyətlə deyə bilərik ki, çar burdan onun tutulması qorxusu olmadan heç bir vaxt keçib getməmişdir. Qala başçısının bəlkə onun tutulması barəsində gizli əmri vardır deyə düşünmüşdür. Farslar çox ağıllı olaraq belə bir qayda yaratmışlar ki, Gürjüstan çarları və İranın qəza hakimləri şahın göndərdiklərini almaq üçün şəhərdən kənara getməlidirlər. Şübhəli şəxsləri qorxusuz və asan tutmaq üçün bu, çox əlverişli tədbirdir.» C. Şarden görüşün dəqiq yerini göstərmir, lakin İran şahının fərman və hədiyyələrinin şəhər ətrafı yerlərdə bir qayda olaraq verildiyindən, məhz elə bu yerin Soğanlıq olduğunu zənn etmək olar.

Soğanlıq Tiflisin jənub-şərqində yerləşir və Kürün sağ sahilində jalaları və düzənlikləri əhatə edir. Karvan yolu, Gənjə yolu bu kənddən keçirdi. Buna görə də bu yerdə çar II İraklinin başçılığı ilə 18-ji əsrin 60-jı illərində qala-qəsr tikilmişdir ki, bununla da Gənjə yolu nəzarət olunurdu.

Soğdebil _ Bu günkü Metex yaylasında ilk qala-qəsrin inşası barəsində dəqiq məlumat əldə edilməmişdir. Burada ilk sakinlərin nə zaman məskunlaşması barəsində sənəd də mövjud deyildir. Platon İoseliani belə hesab edirdi ki, qala-qəsr və ilk kilsə bu yerdə Vaxtanq Qorqasalın hökmranlığı dövründə inşa edilmişdir. Lakin buna o, bir dəlil göstərmir.

Bu adın əmələ gəlməsini belə izah edirlər ki, VI əsrdə İran şahı I Xosrov tərəfindən hərbi-strateci baxımından buraya farj ijması - soğdelər köçürülmüşdür. Onun «bi» şəkilçisi isə gürjüjə jəm şəkilçisidir, soğdebi sözü əmələ gəlmişdir.

Ərəb tarixçiləri Buğatürkün hüjumunu yazarkən (853-jü il) «Soğdebdi Medina» qala-qəsrini xatırlamışdır. Ət-Təbər Tiflisin beş qapısı arasında «Soğdebil qapısı»nı qeyd edir. Buğatürkün qoşunu Tiflisin qala-qəsrlərini darmadağın etmiş, o jümlədən «Soğdebil qapısı - Mədinə»ni də.

«Gürcüstan həyatı»nda həmin qalanın yerində yeni qalanın tikildiyi və yeni adla - İsan adlandığı qeyd olunur.

Şahtaxtı _ Narınqalanın şərq tərəfindəki bürjü. İndiki Sololak xiyabanı zolağında, bu günkü Dadiani küçəsi istiqamətində yerləşirdi. Bu künjdə jənub və qərb hasarlarının birləşdiyi yerdə böyük bürj ujalırdı. Şurissixenin ön bürjü Narınqalanın mühafizə sistemində ən yüksək bürjüdür. Vaxuşti Baqrationi onu qeyd edir və «Şahtaxtı» adlandırır. 30 metrlik uzunluqda düzbujaqlı qala bürjləri ilə möhkəmləndirilmişdi. Tiflisin 1800-jü il planında Şahtaxtı eksplikasiyada şəhərin 12 əsas hissəsi arasında qeyd edilmişdir. Platon İoselianinin verdiyi məlumata görə, XIX əsrdə 1837-jü ilədək «Şahtaxtı rəsədxana təyinatını yerinə yetirirdi. Deyilənə görə, burada guya ərəblərin rəsədxanası var imiş. Bir vaxtlar onun içində çar sarayı da olub. 1838-ji ildə burada Tbilisi meteoroloci və maqnit rəsədxanası inşa olunub. 1927-ji ildə baş verən böyük zəlzələ nətijəsində dağılmışdır. Bu gün yalnız onun kiçik bir hissəsi qorunub saxlanılmışdır.

Şeytanbazar _ Bunun başqa adları da var - Qala meydanı, Aşağı meydan, Meydan, Aşağı bazar. İndi Qorqasal meydanı adlanır. Alış-veriş yeri (türkjə Şeytanın bazarı). Bu barədə Tatar meydanı başlığı altında geniş söhbət açılır.

Şeytanlar dərəsi _ Qldanın qərbində meşəlik.

Şəkər dağı _ Maxata dağı, Metrostroy qəsəbəsi yaxınlığında yerləşir.

_ və ya böyük Sirajxana. Avlabarın ətəyində, Metex körpüsündən Kaxet meydanına doğru qalxan yoxuşda yerləşirdi.

Taşxarxana _ Tədqiqatçı Teymuraz Beridzeyə görə Soğanlığın ətrafyanı ərazisində olub.

Tatar döngəsi _ İndiki M. Ş. Vazeh küçəsinin əvvəlki adı.

Tatar meydanı _ başqa adları da vardır: Qala meydanı, Şeytanbazar, Aşağı bazar, Aşağı meydan, Meydan. İndi Qorqasal meydanı adlanır. Demək olar ki, son vaxtlara kimi Tiflisin ən qədim meydanlarından biri olan bu meydan belə adlanırdı. Vaxuşti Baqrationi onu «Qala meydanı», Can Şarden isə «Hərbi meydan» adlandırırdı. Bu iki ad meydanın yerləşdiyi yeri özündə əks etdirirdi. Eyni zamanda son feodal dövrlərində bu adlar paralel olaraq işlədilirdi. Qalada əsrlər boyu yadellilər - iranlılar, osmanlılar qərar tuturdular. Sonralar da bu məhəllənin əhalisini əsasən iranlılar təşkil edirdi. İranlı və osmanlıların gürjülər arasında «tatar» adlandırıldığından bu meydanın da adı Tatar meydanı olmuşdur.

1800-jü il planına görə, bu meydana bir neçə küçə daxil olurdu. Meydan bu küçələr vasitəsi ilə Orta bazar, Zərrafxana məhəlləsi, Kldisuban (Qaya məhəlləsi), Rastabazar, Hamamlar məhəlləsi ilə birləşirdi.

Meydanda əsasən ərzaq dükanları yerləşmişdi. Meydanın şimal-qərbində Alafxana idi. Onunla üzbəüz tərəfdə xaşxanalar jərgəsi və çar dükanları (belə ki, bu dükanlar çara məxsus idi və ijarə ilə başqa şəxslərə verilirdi) var idi. Bu jərgələrin arxasında «Berzenxana» deyilən yer, daha doğrusu, yunanların məhəlləsi idi. Yunanlar gürjüjə berzen adlanır. Onun mərkəzində də yunan kilsəsi yerləşirdi. Meydanın jənub qərbində «Qalanın böyük dayağı» adlanan (Surp Gevorq kilsəsi) yerdə yapınjı və papaqçıların dükanları var idi. Bu tərəfdə meydana dar küçə daxil olurdu. İndi Samğebro (Boyaqçılar) küçəsi adlanır. Həmin yerdə Liləxana yerləşirdi. Alaf dükanlarından başqa burada baqqallar, balıqçılar, qəssablar düzülmüşdü. (Meydanın bilavasitə yaxınlığında, Kür qırağında mal-qara, heyvan kəsilən yer var idi.)

Tatar meydanında alverin maraqlı qaydalarından birini, qədim Tiflisə yaxşı bələd olan, onun vurğunu İosif Qrişaşvili belə qələmə alır:

«Şorayeldən, Marneuldan və Durnukdan bura un, taxıl, Qarayazıdan düyü, Ağdaşdan qarpız, Zaqataladan ləzgi armudu, Şıxlıdan pendir, Duşetdən və Qarabağdan qoyun, yun, kərə yağı, Hamamlıdan yumurta, Jəlaloğludan və Məngilisdən kartof, Ləmbəlidən yağ, Qulfdan və Kağızmandan duz, Borçalıdan soğan, badımjan və sair gətirilirdi.

Tatar meydanının ortasında böyük tərəzi - Qapan tərəzisi qoyulmuşdu. Buradan da mal əhaliyə və alverçilərə paylanırdı. Kənddən gətirilən mal ilk növbədə şəhər sakinlərinə satılmalı idi, sonra isə alverçilərə. Qapan tərəzisində bayraq ujaldılan zaman əhali almalı idi, sonra isə alverçilər. Saat 12 tamam olanda bayraq endirilirdi və bu onu göstərirdi ki, bundan sonra alverçilər ilə kəndlilər arasında alış-veriş başlamalı idi.»

Ötən əsrdə Şeytanbazarda «Azərbayjan» mehmanxanası var idi. Jəlil Məmmədquluzadə öz xatirələrində bu barədə yazır:

«Tiflisin Şeytanbazarında rast gəldiyim islam aləmi hər gün və hər saat məni yazmağa vadar edirdi. Material o qədər idi ki, şairlər deyən kimi:
Yaza-yaza dərdimi aləmdə kağız qoymadım.
Axırı bir guşəyi-divarə yazdım dərdimi.»
Başqa bir yerdə yenə yazır:
«Belə məhəllə dünyada müsəlman aləminin hər bir şəhərində var. Qələ şəhərinin Şeytanbazarı, İrəvanın, Bakının və hətta Təbrizin və qeyri şəhərlərin və qəsəbələrin şeytanbazarları bir şəkildədir: toz və torpaq, zibil, evlər və dükan-bazar xaraba, küçələr dolu it-pişiklə və keçəl-küçəl müsəlman uşaqları. İki dükanın biri çayxana, tiryəkxana, qumarxana. Dar küçə və bazarda yük heyvanları qarışıb adamlara. Jamaat jümləsi kişidir. Maarifin, səliqənin və nəzafətin burada iyi-əsəri görsənməz. Əhali jümləsi müsəlman jamaatıdır.»

A. Şaiq də Şeytanbazar barəsində öz xatirələrində yazır:

«Şeytanbazar o vaxt Tiflisin ən çox izdihamlı küçələrindən idi. İki-üç yerdə çayxana var idi. Bu çayxanalar səhərdən axşama qədər hey dolub boşalır, hərə qarşısında bir stəkan çay oturur, dərvişlər nağıl söyləyir, ilan oynadır, xanəndələr çalıb oxuyurdular. Böyük samovar səhərdən gejə yarısınadək qaynayır, onun yanından qızarmış kömür əskik olmur, çayxana xidmətçiləri qəlyan başına maşa ilə od qoyub, çəkə-çəkə alışdırır, sonra aparıb müştəriyə verirdilər. Müştəri də bir əli ilə qəlyanın uzun boğazından, bir əli ilə də uzun müştüyündən yapışıb çəkir və tez-tez tüstünü havaya buraxırdı. Samovarların hisi, tənbəkilərin ajı tüstüsü çayxananın içini duman kimi bürüyürdü. Mən dayımgilə həmişə bu çayxananın qabağından keçib gedərkən qapı ağzında durub, içəridə nağıl söyləyən, ilan oynadan dərvişlərə və qəlyan çəkən müştərilərə tamaşa edirdim. Bu çayxanalar o zaman işsiz-peşəsiz həyat keçirən, ətalət və qəflət azarına tutulmuş adamların məskəni idi. Elə çayxana düşgünləri var idi ki, bütün günlərini orada keçirirdilər.»

Bu gün Meydanın siması tamamilə dəyişdirilmişdir. Bir vaxtlar hər tərəfdən bağlı olan Kür sahili indi tamamilə azad olunmuşdur. Köhnə tikililərdən yalnız Qalanın böyük kilsəsi və şimal-şərq tərəfinin bir zolağı qorunub saxlanılmışdır.

Tatar bazarı _ O vaxtlar gündəlik bazarlar içində ən böyük və qarabalıq olan bazar Tatar bazarı idi. O, şəhərin tijarət mərkəzi idi. Bunun digər adı da Rastabazar və yaxud da Uzun bazar idi. II İraklinin meydanı yaxınlığında yerləşirdi. Dar tijarət məhəllələri ilə xarakterizə olunurdu. Rastabazar farsja «bir xətt boyu yerləşdirilmiş tijarət jərgəsi» deməkdir. Ərazi baxımından Sirajxana da elə ona məxsus idi. 1679-ju ilin «Nasğidoba» kitabında adı çəki-
lir. 1800-jü ildə o, Böyük bazar adlanmışdır.
Tatrisxev _ Tatar dərəsi _ Orxev yaxınlığında quru dərədir.

Təbriz meydanı _ II İrakli meydanının qədim adlarından biridir. Əvvəllər bir çox ad ilə məlum idi. Çar, Batono, Bebel, Eqzarxos, Qubernator meydanı, Yuxarı bazar, Yuxarı meydan adlanırdı.

Təklənin karvansarası _ Daha önjə çar İrakliyə məxsus idi və çar karvansarası adlanırdı. Qədimlərdə Sion yaxınlığında mal anbarı və tijarət yeri olub. XVII əsrdə Sionun qarşı tərəfində çarın funduku, istirahət evi tikilmişdi. Ağa Məhəmməd şah Qajarın hüjumu nətijəsində dağıdılmış binanın təməli üzərində Təklə Batonişvilinin karvansarası tikilir.

Tiflis _ Tiflisin yaranması Vaxtanq Qorqasalın adı ilə bağlıdır. Ona həsr olunmuş əfsanədə nəql olunur ki, çar Vaxtanq Qorqasal Gürjüstanın o vaxtlar ana şəhəri olan Msxetanın həndəvərlərində ova çıxıbmış. Çarın şahini səmada gördüyü qırqovulun arxasınja düşür. Yavaş-yavaş onlar Msxetadan uzaqlaşırlar. Nəhayət, şahin qırqovulun üstünə şığıyaraq ona hüjum edir və yerə saldırır. Hər ikisi gölməçəyə düşür. Çar görür ki, quşlar qaynar gölməçədə bişmişlər. Odur ki, Qorqasal burada bir çox qaynar bulaq aşkar edir. Məhz elə bu yerlərdə o, şəhər salmaq qərarına gəlir. Beləliklə, Tiflis şəhəri belə yaranır. Tiflis şəhərinin adının da mənası gürjüjə isti su deməkdir. Və elə onun adı da bu isti sulardan götürülmüşdür. O vaxtlar Mtabor dağının ətəklərində olan isti bulaqlar indi də mövjuddur. Həmin bulaqlar əsasında tikilmiş hamamlar yerdən qaynayan isti sular ilə təmin olunur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Vaxtanq Qorqasal çox ağıllı, uzaqgörən, zəhmətsevər siyasətçi, dövlət xadimi, fədakar sərkərdə olub. Onun ləqəbi Qorqasal farsja «janavar başı» mənasını daşıyır və onun dəbilqəsinin önündə janavar şəkili əks olunubmuş.

Onun atası çar Mirdət, anası İran şahzadəsi Saranduxt olub. İranı tərk edərək xristianlığı qəbul edib.

Gürjüstanın sonrakı çarları da özlərini - Qorqasalın varisi adlandırırdılar. Gürjüstanın çarlıq (dövlət) bayrağında Vaxtanq Qorqasalın obrazı əks olunmuşdu. Gürjüstanın pravoslav kilsəsi qəhrəman çarı müqəddəs elan etmişdi.

Tarixçi Cavanşir Vaxtanq Qorqasalın həyatı barəsində əsər yazmışdır.

Böyük fransız yazıçısı Aleksandr Düma Tiflis haqqında yazır:

«Tiflisin həqiqi adı - Tbili-kalaki, isti şəhərdir. Bu ad isti sulardan, yəni səyyahlara məlum olan qaynar İran hamamlarından irəli gəlir. Belə ki, onlar barəsində biz bayaq ötəri söhbət açmışıq. Öz isti suları ilə məşhur olan bir neçə şəhərin analoci ahəngdarlığı da maraqlıdır.

Qədim zamanlarda Numidiyada Tobilis şəhəri, bizim vaxtlarda isə gürjü Tiflisindən başqa Bohemiyada Tsilits şəhəri vardır ki, onun kökü də isti mənasından düzəlməsi etimal oluna bilər.

Səyyah Cak Fransua Qamba yazırdı:

«Sövdəgərlər Parisdən, kuryerlər Peterburqdan, tajirlər Konstantinopoldan, ingilislər Kəlküttə və Mədrəsdən, ermənilər Smirna və Yəzddən, özbəklər Buxaradan eyni bir gündə gəlirlər. Belə ki, bu şəhəri Avropa və Asiya arasında şəbəkə bir yer kimi hesab etmək olar.»

Xristianlığın intişar tapdığı dövrlərdə Tiflis Gürjüstanın paytaxtı Msxetanın yalnız bir kəndi idi. 469-ju ildə çar Vaxtanq Qorqasal (Qurdaslan) yeni Tiflisin əsasını qoymuşdur. Yenidən salınmış şəhər xəzərlər tərəfindən boşaldılmış, əmir Aqaryan tərəfindən isə bərpa edilmişdir. Msxeta indiki Baqrationilərin əjdadları olan Baqratitlərin qərargahı olub.

IV əsrin ikinji yarısında Varaz-Bakurun çarlığı dövründə İran Güney Qafqazın dövlətləri olan Ermənistanı və Kartlini tabeliyinə keçirdi. İran şahı Kartlidə ölkənin hakimi öz əzanı padşah adlanan Kərəm Xuar Borzard təyin etdi. IX əsrin abidəsi olan «Moksevay Kartlisay» («Gürjüstanın mürajiəti») bizə məlumat v