Yaxın və uzaq Borçalı: Sarvan şəhəri

Asif HACILI,
filologiya elmləri doktoru,
professor

İ.Çavçavadze: “Azərbaycan türkü xəyanət etməz”; Erməni terroru; Borçalı bəyləri və qaçaqçılıq hərəkatı; Qurtuluş mücadiləsi; Gürcü-Müsəlman İttifaqı; Dağ Borçalının qondarma Ermənistana ilhaqı; Veliçkonun “hörümçək erməniləri”; Qarşı yatan qarlı dağlar; “Zalqamız köçdü gidər, Su kimin axar gidər”; “Qıpçaq qonaqsevərliyi”; Terrorçu Baqramyan batalyonu; Dostluq və qardaşlıq şəhəri.

Ulu Borçalı – tanış olduğu qədər məchul, qayım olduğu qədər kövrək, şaqraq olduğu qədər hüznlü yurdumuz... Sazlı-sözlü, davul-zurnalı, duz-çörəkli məskənimiz... Qır atların belində, yay-kamanı çiynində, xançalı kəmərində Türküstanı, Dəşti-Qıpçağı, Qafqazı, Anadolunu yel tək aşıb dolaşan qarapapaq türklərinin son duracağı... Qocaman dağ kimi dəryalara sinə gərən nigaran məmləkətimiz...

Və bu qutsal yurdumuzun döyünən ürəyi – Sarvan şəhəri... Uzaq yollarının qovşağı Sarvan... Sərhədlərin, siyasətin, maraqların kəsişməsi... 1932-ci ildən Borçalı, 1947-dən Marneuli adlandırılan can Sarvan! Üləmalar, aşıqlar, dərvişlər, qabarlı əllər, çalpapaq qaçaqlar, ağalar-bəylər yurdu. Dosta sadiq, düşmənə kəsərli, qəlbi geniş, torpağı bərəkətli, süfrəsi ruzili Sarvan! Bu torpaqları yurd yapan, Gürcüstan və Azərbaycan dostluğuna sadiq ağır türk uruğlarının, qocaman qarapapaq sülalələrinin comərd şəhəri...

Bu dostluq və qardaşlığa, borçalıların vəfa və mərdliyinə İ.Çavçavadze, A.Sereteli, A.Çavçavadze, Q.Orbeliani, N.Barataşvili, M.Cavaxaşvili kimi gürcü ziyalıları, əcnəbi səyyahlar, alimlər, yazıçılar, hərbçilər şahidlik edib, eyni zamanda bu gürcü vətənpərvərləri və hətta ermənilərə xidmət etmiş A.S.Puşkin, A.S.Qriboyedov, G.Mayevski, V.Veliçko, N.İ.Şavrov, S.N.Beqiçev, İ.O.Simonin, N.N.Muravyov kimi bir çox rus ziyalıları bu xalqın riyakarlığından, hiylələrindən, nəinki torpaqlarına, mülklərinə yiyələndikləri türklərə, həm də hmayədarları olan ruslara, gürcülərə qarşı düşmənliklərindən heyrətlənmişdir.

... Məşhur gürcü ədibi İ.Çavçavadze 1887-ci ildə yazırdı: «Azərbaycan türkləri… ürəyiaçıq, sakit, təmkinli və vüqarlıdırlar. Azərbaycanlı bir adama hörmət edib inanarsa, heç vaxt ona xəyanət etməz. Azərbaycanlılar yalnız ağıllı və mərd adama hörmət edirlər. Ermənilər adımızı ləkələməklə, milli ləyaqətimizi tapdamaqla kifayətlənməyərək bizi yer üzündən birdəfəlik silmək üçün bütün tariximizin, salnamələrimizin üstündən qələm çəkir, tarixi yadigarlarımızı, abidələrimizi… bütün tarixi sərvətlərimizi müxtəlif hiylələrlə öz adlarına çıxırlar» (D.Əliyeva Ürək bir, dilək bir. Bakı, 1981, s. 145).

... Qafqaza yaxşı bələd olan rus məmuru və publisisti V.L.Veliçko “Qafqaz...” kitabında yazır ki, iranlıların təqibindən qurtularaq II İrakliyə pənah gətirmiş, Borçalı torpağında ermənilər üçün salınmış Şulaverdə yerləşdirilmiş erməni məlikləri Abo və Məcnun 1795-ci ildə İran şahı Qacar Tiflisə hücum edəndə, öz gürcü himayədarlarını, xristian dindaşlarını sataraq, şah qoşunlarına bələdçilik etmişlər. Borçalı igidləri isə Yadigar oğullarından Sadıq Bəyin, oğlu Allahverdi Bəyin, qardaşı oğlu Xudu Bəyin başçılığı ilə II İraklinin tərəfində iranlılara qarşı vuruşmuşlar. Allahverdi Bəyin arvadı Nabat xanım isə dağ yolları ilə çarın arvadı Darecanı və uşaqlarını xilas edərək Duşetə müşayiət etmişdir.

... Tiflisdə milli varlığımızı yaşadan fədakar ziyalımız M.Məmmədoğlu Maşov “Xudu Borçalı” tarixi povestində və “Yadigaröyünün yadigar qılıncı” sənədli hekayəsində borçalılarla gürcülərin silah dostluğunu təsvir edərək, sənədlər əsasında göstərir ki, iranlılarla həmin müharibədə 150 nəfər say-seçmə Borçalı igidi sayca qat-qat çox İran ordusunu qəhrəmancasına dəf etmiş və onların hamısı “vətən uğrunda, torpaq uğrunda mübarizə apararaq həlak olmuşdur”.
... Vaxtilə əzəli yurdlarımızda yaradılmış qondarma Ermənistan dövləti 1918-ci ildə Gürcüstana qarşı işğalçı müharibəyə başlayanda da Borçalı türkləri gürcülərlə çiyin-çiyinə ümumi düşmənlə döyüşmüş və işğalçı erməni ordusunu rəzil etmişlər...

... Vətənpərvər və istedadlı alim dostumuz rəhmətlik Rövşən Mustafayevin rəhbərliyi ilə tarixi mənbələr əsasında hazırlanmış çox dəyərli ensiklopediyadan (Преступления армянских террористических и бандитских формирований против человечества (XIX-XXI вв.). Краткая хронологическая энциклопедия. Автор идеи и научный руководитель Р.Мустафаев. Баку, 2002) cənubi Gürcüstanda keçən əsrin əvvəllərində ermənilərin türklərə və gürcülərə qarşı törətdikləri soyqırımından bəzi faktları təqdm edək: 5 yanvar 1918. Axılkələk. Erməni bandaları Açaraça, Danqal, Mulanis, Murçaxet, Radızka, Gavur, Gümriz kəndlərinə hücum etmişlər. Həmin kəndlərin sakinləri vəhşicəsnə öldürülmüşdür (s.60); 21 may 1918. Axılkələk. Rus hərbi həkimi Xoroşenkonun məlumatına görə, Axılkələkdə və ətraf kəndlərdə erməni terror təşkilatı «Daşnaksütyun»un peşəkar qatilləri bir-neçə yüz azərbaycanlını qətlə yetirmişlər (s.88); may 1918. Ahıska. Erməni bandaları tərəfindən erməni terror təşkilatı «Daşnaksütyun»un proqramına görə «əzəli erməni» torpağı sayılan Ahıska tutulmuşdur. Vəhşicəsinə öldürülən dinc əhali əsasən gürcülərdir. Və bir qayda olaraq, erməni qətlinin qurbanları – qadınlar, qocalar, uşaqlardır (s.89); 31 avqust 1918. Xəlil paşanın erməni terroruna son qoyacağı barədə bəyanatından qorxuya düşən qondarma erməni hökuməti rəsmi üzr istəyir, rəqəmləri xeyli azaltsa da, rəsmən etiraf edir ki, 1918-ci ildə erməni terror təşkilatları və quldur birləşmələri 400.000 azərbaycanlı, 120.000 gürcü, 22.000 ləzgi, 15.000 kürd qətlə yetirmişlər (s.93-94); 1919-cu ilin baharı. Paris. «Daşnaksütyun»un liderlərindən Ov.Kaçaznuni proqram xarakterli çıxış edərək, erməni respublikası və milli nümayəndə heyətinin sülh konfransına verdiyi Böyük Ermənistan haqqında sərsəm Memorandum barədə, bu Memoranduma görə erməni dövlətinə daxil olacaq Türkiyə, Azərbaycan, Gürcüstan əraziləri haqqında danışır, bu plana Ahıska-Axılkələk və Borçalı da daxil edilir (s.121-127); 1920. Tiflis. Quldur Dronun dəstələri Tiflisə hücum edərək şəhər ətrafında dinc kəndliləri qırır (s.144); fevral-mart 1921. Daşnak S.Vrasyanın başçılıq etdiyi quldur dəstələri dinc azərbaycanlıları kütləvi şəkildə qırır, 1926-cı ildə xaricə qaçan və ABŞ Dövlət departamentinin Yaxın Şərq üzrə gizli müşaviri olan Simon Vrasyan daşnak həmkarı, SSRİ-nin böyüklərindən olan A.Mikoyana erməni agenturası vasitəsilə Ahıska türklərinin, Krım tatarlarının, çeçen və inquşların, azərbaycanlıların sürülməsi barədə təlimatlar verir (s.147); aprel-iyun 1945. Moskva. «Daşnaksütyun» və erməni kilsəsi Türkiyə, Azərbaycan torpaqlarını tutmaq üçün Stalinlə danışıqlar aparır; Ahıska türkləri sürüldükdən 3 il sonra, 23 dekabr 1947-ci ildə və 10 mart 1948-ci ildə SSRİ Nazrlər Sovetinin azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən köçürülməsi haqqında qərarları çıxır və həyata keçirilir (s.154-164)...

... Ermənilərin insanlığa qarşı cinayətləri Gürcüstan ərazisində bu gün də davam edir. Bu yaxınlarda gürcülər və Borçalı türkləri, Gürcüstana növbəti dəfə xəyanət etmiş ermənilərlə Abxaziyada üz-üzə gəlmişlər...

... Bu gün də gürcülər, borçalılar və ahıskalılar Samsxe-Cavaxetdə, Kvemo-Kartlidə, Tiflisdə xain erməni təxribatı, ərazi iddiaları, separatçılıq, mədəni sərvətlərin mənimsənilməsi, torpaqların zəbt olunması ilə üzləşməkdədirlər...

Erməni xisləti dəyişmir və vaxtilə gəlmə erməniləri Axılkələkdəki Dırqına kəndində ürək genişliyi ilə qarşılamış, onlara yer vermiş, əvəzində xeyirxahlarının otlağına yiyələnmiş təzə qonşuların həyasız nankorluğu ilə üzləşmiş məşhur el şairi Xasta Hasanın söylədikləri yada düşür:

Erməniyə yol açıldı,
Yuva saldı Dırqınada
Yerli getdi, yersiz qaldı,
Əcəb haldı Dırqınada.

Adına deyillər Tigrən,
Üzündəki ətdən igrən,
Əlindəki dəmir dirgən
Çalhaçaldı Dırqınada.

Çayırları düz gördülər,
Özlərini yüz gördülər,
Xəstəni yalnız gördülər,
Qalmaqaldı Dırqınada,
Yersiz gəldi, yerli qaç.

Məşhur el şairi Pulateli Molla Məhəmməd Səfili keçən əsrin əvvəllərində Ahıskada ermənilərin şərəfsiz hərəkətlərinə, insanlığa, dinə-imana zidd davranışına ürək yanğısıyla münasibət bildirib:

Xerolilar Osmannıya qaçarlar,
Ermənilər sədirlərə keçərlar,
Cami havlisində şarab içərlər,
Nə gündən günlərə qaldın, camican.

Ermənilər gəlür bunda dururlar,
İstikani bir-birinə vururlar,
Əzənin yerinə zəngi vururlar,
Oxunmaz əzənlər, qaldın, camican.

Ermənilər kəndi dinin taparlar,
İstikani bir-birindən qaparlar,
Mehrabın yerinə bir xaç tikarlar.
Nə gündən günlərə qaldın, camican.

Səfili bekar durub gəzməsin,
Ermənilər camiləri bozmasın,
Allah sənin işin hillə bəzəsin,
Xeyir olsun sənin işin, camican.

Tarix boyu dostluğa sadiq olmuş Borçalı türkləri bu gün də Gürcüstanda, Qarabağda vəfa borcunu ləyaqətlə ödəyir, erməni fitnələrinə sinə gərir, torpaq savaşında şəhid verirlər. Borçalını Borçalı edən də məhz bu milli xarakter, bu ruhu yaşadan və gənc nəslə ötürən insanlarımız, ailələrimiz, nəsillər-soylarımızdır. Borçalı əhalisi etnik kimliyini və gələnəkləri, sosial qaydaları, o cümlədən tərəkəmə-qarapapaq elatında müstəsna əhəmiyyəti olan ağa-bəy titullarını və qaçaqçılıq gələnəyini uzun illər yaşatmışlar. Ağalar-bəylər tarix boyu xalqa öndərlik etmiş, milli mənafeyi qorumuşlar. Ermənilər məhz buna görə dövlət məmurları ilə müsəlman zadəganlarının münasibətini pozmağa çalışmışlar, rusiyalı mənur və hərbçilərin ilk dövrlərdə Qafqaza nabələdliyindən məharətlə istifadə etmişlər. Qafqaz xalqlarının mental xüsusiyyətlərinə bələd olmayan çar məmurları ermənilərin təhriki ilə türk və dağlılarla ünsiyyətdə kobud səhvlərə yol vermişlər. Qafqazda, Anadoluda, Türküstanda uzun müddət xidmət etmiş, Ahıska və Qarsın fəthinin fəal iştirakçısı olmuş, Abbasqulu ağa Bakıxanovla birlikdə Ahıska mədrəsəsinin kitabxanasını müsadirə etmiş, Şərq dillərini bilən general N.N.Muravyovun xatırladığı kimi, yerli psixologiyanı bilməyən rusiyalı məmurun Qafqazda sadə görkəmli ağsaqqala qarşı sayqısızlığı böyük bir tayfanı ayağa qaldırmış, iğtişaşlar və toqquşmalarla nəticələnmişdir. Lakin qabaqcıl rus ziyalıları, hərbçi və məmurlar son nəticədə xəbis erməni xislətini anlamış, dağlı və türk xalqlarına rəğbət və hörmətlə yanaşmış, A.S.Puşkin, M.Y.Lermontov, A.A.Bestujev-Marlinski, L.N.Tolstoy kimi böyük rus ədibləri bu münasibəti öz məşhur bədii əsərlərində ifadə etmişlər.

Ahıska kitabxanasının müsadirəsi zamanı baş vermiş, Qars fatehi adlandırılan general Muravyovun xatırlayıb sonradan qələmə aldığı təsirli hadisənin Qafqazdakı tarixi münasibətlər baxımından ibrətamiz olacağını düşünərək təqdim edirəm (Тифлисские Ведомости, № 4, 25 января, 1829 г.). Muravyov yazır ki, Əhmədiyyə camesindəki kitabxananı araşdırmaq üçün 70 yaşlı ağsaqqal olan Ahıska əfəndisini köməyə dəvət etdik. Əlyazmaları araşdırılan vaxt kitabxanada, bu müqəddəs elm məbədində, bir top mərmisi tapılır. Mərmi kitabxananın divarını deşib içəri düşmüş, amma partlamamışdı. Muravyov mərmini götürüb ixtiyar əfəndiyə yaxınlaşır və kədərli təbəssümlə soruşur:

– Hörmətli əfəndi, bəs bu naməni hansı sıraya yazaq?
Rus zabitinin bu sözləri qocaya çox təsir edir, sifəti tutulmuş əfəndi mərmini alıb əlində hərləyir və dərindən köks ötürüb deyir:
– Bunu isə bu dünyanın faniliyi haqqında xatirələr cərgəsinə yazın…

Bu kimi bir çox siyasi, psixoloji, iqtisadi amillər, məmurların ədalətsizliyi, yerli mülkədarların zülmkarlığı və erməni təxribatı Borçalıda Mehralı Bəy, Halay Bəy, Aslan Bəy kimi əsilzadələri, eləcə də, Cöyrə oğlu Qara, Şıxlı Məmməd oğlu Kəjdər, Xaccaoğlu Qəmbər, Cöyrə oğlu Xəlil kimi sadə zümrədən olan bir çox dəliqanlıları qiyama qaldırmış, qaçaqçılığa sövq etmişdir. Borçalının ağa-bəyləri milli amalla, xalq təəssübkeşliyi ilə mübarizə aparmış, həmvətənlərinin hüquq və ləyaqətini qorumuş, tariximizin şanlı qəhrəmanlıq salnaməsini yaratmışlar.

Darvazlı Abdulla Bəy oğlu Borçalı Mehralı Bəyin adı Qafqaz və Osmanlı tarixinə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Zalım məmurlara, istismarçı zadəganlara və mülkədarlara, erməni terroruna qarşı mübarizə aparmış, xalqın haqqını qorumuş Mehralı Bəy həbs və təqiblərə görə öz atlıları ilə Çıldır hüdudundan Osmanlıya keçmişdir. Qars-Çıldır əhalisi Mehralı Bəyin gəlişini bayram kimi qutlamış, Aşıq Şenlik uca qaya üstündən “Mehralı Bəy atlıları” koçaklamasını oxumuşdur. Türk mənbələrində deyildiyi kimi, Çıldır mahalının əhalisi bu türkünü Qarsın işğalda olduğu qırx ilin təsəllisi və qara günlərin “İstiqlal marşı” adlandırmışdır. Osmanlıya göstərdiyi müstəsna xidmətlərə görə Mehralı Bəy Paşa rütbəsinə yüksəlmiş, beşinci Rütbədən Məcidiyyə Nişanı (Ordeni) ilə təltif olunmuş, Sivasda qurulan, əsasən qarapapaqlardan və çərkəzlərdən ibarət qırx (40) həmidiyyə alayının komandiri olmuşdur. Qarapapaq alayı ilə ağır görəvlə Yəmənə göndərilən Mehralı Bəy yalquzaq səhralarda misilsiz qəhrəmanlıq göstərir, az bir qüvvə və sursatla, yardımsız, dözülməz istilərdə və susuzluqda iri miqyaslı üsyanları yatırır. Yəmən döyüşlərinin sonlarında, artıq qələbənin əldə olunduğu vaxt namərd gülləsinə tuş gəlib şəhid olur. Hərbi birlikləri gəmi ilə geri dönərkən təxribat nəticəsində qardaşı yüzbaşı Əli Bəy də şəhid olur. Mehralı Bəyin xatirəsi xalqın yaddaşında əbədiləşmiş, haqqında bu gün də Borçalıda və Türkiyədə dastanlar və türkülər söylənir. Mehralı Bəy türküsü Atatürkün də sevimli nəğməsi olmuşdur.

Yaddaşlarda əbədiləşmiş və türklüyün tarixinə düşmüş öndər şəxsiyyətlərdən biri də Kəpənəkçi Emin ağa Acalovdur. Çar məhkəməsi tərəfindən əsassız təqib edilən, istintaqdan yayınaraq qaçaqılığa başlayan Emin ağa kiçik dəstəsi ilə Borçalı, Qars, Ərzurum, İrəvan, Ağbaba, Ahıska çevrəsində haqq və ədalətin bərpasına çalışmışdır. Məhkəmə işinə xitam verildikdən sonra 1905-ci ilə qədər doğma kəndi Kəpənəkçidə dinc həyat sürmüşdür. Bu dövrdə Borçalı və Tiflisdə erməni terroru şiddətləndikdə Emin ağa bu qətliama biganə qalmamış və 1912-ci ilə qədər silahlı mübarizə apararaq, əhalini qırğınından qurtarmışdur. Növbəti dəfə 1917-ci ildə baş qaldıran erməni terroruna qarşı da Emin ağa silaha sarılmış və mübarizəsini zəfərlə davam etmiş, bəyləri, qaçaqları səfərbər edərək, erməni quldurlarına sarsıdıcı zərbələr endirmişdir. Bu dövrlərdə erməni terroru şaxələnərək gürcüləri də təhdid edir, vəziyyətin gərginliyi türkləri və gürcüləri 1917-ci ilin yayında Tiflisdə kəndlilərin qurultayında ermənilərə qarşı Gürcü-Müsəlman İttifaqını yaratmağa məcbur edir (V. Qurko-Kryajin. Erməni məsələsi. Bakı, 1990). Həmin ilin oktyabrında isə, Gürcüstana ərazi iddiaları qaldıran həyasızlaşmış ermənilərin quldur liderləri Tiflisin özündə erməni milli konqresinə toplaşır, Erməni Milli Mərkəzi və Milli Şurası yaradılır.

Bu təhlükəli vəziyyət Emin ağa və məsləkdaşlarını siyasi fəaliyyəti genişləndirməyə vadar edir. Ermənilər tərəfindən amansız təqib, qətliamlar, qarət və işgəncələr Borçalı türklərini çıxılmaz vəziyyətə salır. Heç yerdən dəstək görməyən, soyqırım təhlükəsi ilə üzləşən borçalıların dünyəvi və dini liderləri 1918-ci ilin noyabrında Borçalı-Qarapapaq Hökuməti yaratdıqlarını elan edir, müxtəlf ölkələrə müraciət edirlər. Bu Hökumət tezliklə Cənubi-Qərbi Qafqaz Cümhuriyyətinə (Qars İslam Şurası) birləşir və Emin ağa Qars Cümhuriyyətinin başqanı seçilir. M.Cəlilin məsləkdaşı, “Molla Nəsrəddin” dərgisinin yaradıcısı, siyasi-ictimai və ədəbi xadim Ö.F.Nemanzadə isə bu Cümhuriyyətin Nazirlər Şurasının sədri və Ahıska Hökuməti Müvəqqətəsinin başçısı kimi fəaliyyət göstərir. 1919-cu ilin aprelində ingilis ordusu Qars Cümhuriyyətini buraxır və rəhbərlərini, o cümlədən Emin ağanı həbs edərək Maltaya sürgün edir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş Naziri F.X.Xoyskinin xahişi ilə Emin ağa Maltadan Tiflisə göndərilib Metex həbsxanasına yerləşdirlir. Məhbəsdən qaçan Emin ağa Qazağa köçərək, ömrünün sonuna qədər burada yaşayır, 1937-ci ildə vəfat edir və orada da dəfn olunur.

Qars hökuməti dağıldıqdan sonra xalqı erməni-bolşevik terrorundan qorumaq üçün Cənubi Qafqazda aşağıdakı müvəqqəti hökumətlər qurulur: Naxçıvan Şurası, Çingiz bəy hökuməti (Şahtaxtı mərkəz olmaqla Vedi, Eçmiyazın yörəsi, Zəngibasarın bəzi kəndləri), Qulp (Duzluca) Şurası, Oltu müvəqqəti hökuməti, Ağbaba Şurası, Çıldır milli Şurası, Batum İslam cəmiyyəti, Şəvşət milli Şurası, Borçalı-Qarapapaq İslam Şurası, Əcərə və Çürüksu hökumətləri, eləcə də digər türk yurdlarında Krım Respublikası, İdel-Ural Respublikası, Türküstan Respublikası, Dağıstan Respublikası...

Borçalı bəylərindən Ə.Topçubaşov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin Sədri olmuş, bu sülalənin digər nümayəndələri də ölkəmizə ləyaqətlə xidmət etmişlər. Ahıskadan Osman Sərvər Atabəy, Borçalıdan Nağı xan, İsrafil ağa Acalov, Nərimanovlar, Əmircanlılar, Ağalarovlar da tariximizdə iz buraxmış öndərlərdir. Sarvanın Bayramlı sülaləsindən İsmayıl ağa, Hüseyn ağa, Hacıxəlil ağa, Mursaqulovlar sülaləsindən Almaz ağa, Halay ağa, Təkəlinin Yadigarovlar nəslindən Sadiq Bəy, Allahverdi Bəy, Xudu Bəy, Mustafa bəy, bu nəsildən məşhur hərbçilər və generallar Nadir bəy, Abuzər bəy, Əli bəy, İsrafil bəy, Davud bəy, Kərim bəy, Həsən bəy, Əsədulla bəy, Vəli bəy xalqa öndərlik etmiş, tarixi-milli proseslərin iştirakçısı, vətən, xalq amallı şəxsiyyətlər olmuşlar.

Zadəganlarla yanaşı, Borçalının sadə təbəqədən olan cəsur insanları – Xaccaoğlu Qəmbər, Umud Salmanlı, Cöyrə öğlu Qara, Sarvandan Şıxlı Məmməd oğlu Kəjdər, Cöyrə oğlu Xəlil kimi igidlər də əhalinin yaddaşında erməni quldurları, əzazil mülkədarlar və soyğunçu məmurlarla mübarizə aparan el qəhrəmanları kimi qalmışlar.

Bu bəylərin və el qəhrəmanlarının başçılıq etdiyi azsaylı qaçaq dəstələri öz şücaəti ilə hətta çar ordusunun nizami hərbi qüvvələrini də yenə bilmişlər. Mehralı Bəy, sonradan imperiyanın daxili işlər naziri olmuş “intriqa sərkərdəsi” erməni Loris-Melikovun başçılıq etdiyi nizami kazak qoşununu azsaylı silahdaşları ilə, bu döyüşün şahidi olmuş el şairi Rəmzinin yazdığı kimi, “qırıb, peşman etmişdir”:

Loris Melkon dedi: kəsdim arayı,
Kaptan Paşa mana vurdu yarayı,
Mehralı Bəy verməz oldu sırayı,
Qırıldı qazağım, peşman yeridi...

Cənubi Qafqazda, o cümlədən Borçalıda türklərin qaçaqçılıq hərəkatı çarizmə qarşı müqavimətin və aşağı təbəqələrin narazılığının təzahürü idi. Qazax-Borçalı və Ahıska bölgəsinin mədəniyyətinin və hərb tarixinin dəyərli tədqiqatçısı V.Hacılar türk qaçaqçılığının milli azadlıq amalı və sosial amillərlə bağlılığını belə ifadə edir: “Borçalı-Qazax mahallarında sinfi qarşıdurmanın və çarizmə qarşı azadlıq uğrunda mübarizənin ilk və ən geniş yayılmış forması qaçaq hərəkatı idi” (V.Hacılar. XIX yüzillikdə Borçalıda qaçaqçılıq hərəkatı. Tbilisi, 2003, s.6).

Qaçaqçılıq hərəkatı bolşeviklərin dövründə də mövcud olub və 1940-cı illərə qədər davam edib. Bolşeviklər qaçaq hərəkatını öz sinfi ideologiyalarına uyğunlaşdırmaq istəsələr də, bu cəhd baş tutmur. Qafqazda qaçaqçılıq, Orta Asiyada basmaçılıq, Şimali Qafqazda abreklik bolşevizmlə toqquşur. Bu proses Borçalıda da izlənir. 1918-ci ildə hərbi eşelonla Ermənistandan qayıdan erməni-bolşevik qoşunu Sarvan dəmiryolu stansiyasında (başqa adla “Sandar” stansiyası) dayanır, yerli əhali ilə konflikt yaranır və atışma başlayır. Bu xəbəri eşidən Sarvandan Bayramlı Hacıxəlil ağa öz dəstəsi ilə yetişərək, bolşeviklərin hərbi eşelonunu ərazini tərk etməyə məcbur edir.

V.L.Veliçko Qafqazda qaçaqçılıq hərəkatı və bu hərəkatda ermənilərin təhrikedici rolu haqqında maraqlı məlumat verir. Azərbaycanlıların Xan Baba (Bakı qəzası), Qaçaq Kərəm (Gəncə qəzası), Halay Bəy Mursaqulov (Borçalı) kimi qaçaqlarının çar məmurlarının ədalətsizliyindən qaçaqlığa başladıqlarını, kasıblara, qadınlara, uşaqlara qətiyyən toxunmadıqlarını, əksinə, köməksizlərə, fəqirlərə yardım etdiklərini, məzlumların haqlarını qoruduqlarını yazan Veliçko azərbaycanlı-müsəlman qaçağının öz mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərinə görə “cibində fəlsəfə doktoru diplomu və vizit kartında fəxri adı göstərilən çox hörmətli xristian-ermənidən... hiyləgər tülküdən” qat-qat üstün olduğunu bildirir: “Aclıq döyüşkən adamı qarətçi edə bilər... hörümçək ermənilər tərəfindən maddi istismara məruz qalan və müxtəlif idarələrdəki rus mundirli adamların həmişə erməniləri müdafiə etdiyini görən təbiətən çılğın və döyüşkən tatar özgə nə etməlidir?..”

Veliçko Azərbaycan qaçaqlarının ermənilərə qarşı mübarizəni də ləyaqət və mərdliklə apardığını göstərir. Borçalının Qızılhacılı kəndindən olan, mərdliyi, şücaəti və alicənablığı ilə ad çıxarmış, məşhur əsilzadə nəslinin nümayəndəsi Halay Bəy Mursaqulovu çar məmurları haqsız həbs etmişlər. Veliçko yazır ki, Halay Bəyin qohumu saxtakarlıq edərək onun mülkünü zəbt etmiş və sonra da nişanlısını qaçırmışdır. Təbii ki, Halay Bəy bu təhqirə dözə bilməzdi və o, həmin adamı öldürür. Veliçko bu məqamın qafqazlı üçün anlaşılan olduğunu, ancaq çar məmurlarının bunu qavramadığını, Bəyi həbs edərək Sibirə sürgün etdiklərini yazır. Müəllif vurğulayır ki, çar məmurları formalist olmasaydılar, yerli anlayışları qavrayıb mərd və cəsur Halay Bəyi əfv etsəydilər, yaxud orduya göndərsəydilər, o, hökumətə sədaqətlə qulluq edər, qəhrəman olardı. Lakin məmurların “küt formalizminə”, yerli psixologiyanı anlamadığına görə, savadlı, hökumətə loyal olmuş Halay Bəy Sibir sürgünündən qaçaraq qaçaqçılığa başlamışdır. Alicənab Halay Bəyin qaçaqlığı da mərdanə olmuşdur. Veliçko yazır ki, Halay Bəy bir-neçə nəfərlə 100-dən çox adamdan, əsasən, hərbçilərdən ibarət karvanı basarkən, qadınların zinət əşyalarının çoxunu özlərinə qaytarmışdır. Dörd silahdaşı ilə hərbçilər tərəfindən ciddi qorunan, erməni varlılarının dincəldiyi Borjoma enib, xalqı istismar və təhqir edən milyonçu erməni qadınına çay dəmlətdirib özlərinə qulluq etdirmiş, bununla da onun nüfuzunu sarsıtmışdır. Müəllif yazır ki, bu hadisə erməni varlılarının istismarından və həyasızlığından təngə gəlmiş yerli əhaliyə ləzzət etmişdir.

«Ermənilərin orada (Qafqazda – A.H.) XIX yüzilliyin birinci yarısında böyük miqdarda peyda olduğunu» deyən V.L.Veliçko, yalnız 1828-1830-cu illərdə Cənub Qafqaza «qırx mindən artıq İran və səksən dörd mindən artıq Türkiyə erməniləri gətirilərək Gəncə və İrəvan quberniyalarının ən yaxşı dövlət torpaqlarında yerləşdirilmiş, bu ermənilər Gəncə quberniyasının dağlıq hissəsi və Göycə gölü sahillərində müsəlmanların şəxsi torpaqlarında məskunlaşdırılmışdır. Eləcə də, yalan şəhadətlə torpaqsız gəlmə ermənilər nəhəng dövlət torpaqlarını tutmuşlar» yazan N.İ.Şavrov, V.Veliçko, İ.Çavçavadze, A.S.Puşkin, A.S.Qriboyedov (A.Qriboyedovun ölümünə erməni şərəfsizliyinin səbəb olmasını S.N.Beqiçev, İ.O.Simonin, N.N.Muravyov kimi rus şahidlər özləri təsdiqləyir. Bax: Две версии одной трагедии // За стеной Кавказа. М., 1989, с. 468-479; Asif Hacılı. Vəzir Muxtarın ölümü: müsəlman fanatizmi, yaxud erməni fitnəsi // “Mütərcim”, 2012, 1-2) təəccübləndirən erməni saxtakarlığı daim türk mədəniyyətinə, abidələrimizə, məzarlarımıza, musiqimizə, folklorumuza, mətbəximizə də tətbiq olunub.

Bir çox rus, avropalı, amerikalı ziyalılar Qafqaz müsəlmanlarının, ilk növbədə, Azərbaycan türklərinin tarixi faciələrinə, eləcə də rusların burada düçar olduğu konfliktlərə məhz ermənilərin səbəb olduğunu, ermənilərin türklərdən fərqli olaraq, ruslara patoloji nifrət bəslədiyini və hər məqamda xəyanət etdiyini, “hörümçək-ermənilərin” müsəlmanları çar məmurlarının köməyi ilə amansızlıqla istismar etdiyini, torpaqlarını tutduğunu, Gürcüstanı erməniləşdirməkdə olduqlarını konkret faktlarla göstərirlər.

1846-1851-ci illərdə Tiflisdə Zaqafqaziya canişininin dəftərxanasında işləmiş, Azərbaycan dilini və mədəniyyətini öyrənmiş məşhur rus ədibi Y.Polonski də əsərlərində Borçalı qaçaqlarının alicənab xarakterini tərənnüm etmişdir. Tədqiqatçılar prof. M.Sadıxov və ptof. V.Hacılar onun natamam “Karvan” poemasının (1851) baş qəhrəmanının prototipinin Borçalı mahalının Qasımlı kəndindən Daşdəmir Ağa olduğunu təsdiqləmişlər.

Dediyimiz kimi, yalnız əsilzadələr deyil, sadə insanlar da zülmə boyun əyməmiş və mübarizəyə qalxmış, öz sərkərdəlik istedadı, cəsarəti və ədaləti ilə xalq arasında ad çıxarmışlar. Borçalının məşhur qaçağı Cöyrə oğlu Qara çar üsul-idarəsi, yerli soyğunçular və istismarçı ermənilərlə mübarizə aparıb, zalım mülkədarları və ədalətsiz məmurları cəzalandırıb, yoxsulların, zəhmət adamlarını haqqını qoruyub. Adil bəylər, o cümlədən Halay Bəy, İsmayıl ağa, Qasımlı Aslan ağa Cöyrə oğlu Qara ilə isti münasibətdə olub. Sonradan çar idarəçiliyi ilə düz gəlməyən, yerli müftəxorlar və zalımlarla toqquşan Halay Bəy Mursaqulav və Aslan Ağa dağlara çəkilib, qaçaq düşdükdə Cöyrə oğlu Qara ilə silahdaşlıq ediblər.

Borçalının Qaçaq Nəbisi sayılan, maarifpərvər şəxs, N.Nərimanova Qızılhacılıda məktəb fəaliyyətində yardım edən, başqalarını təşviq üçün öz bacısını bu məktəbə yazdıran Cöyrə oğlu Qaranın həyat yolu və əhvalatları bir dastan mövzusudur. Cöyrə oğlu Qara erməni terroruna qarşı fəal mübarizə aparıb: 1918-ci ildə qatil Andronikin başçılığı ilə ermənilər böyük dəstə ilə Qızılhacılıya hüçum edərkən, Cöyrə oğlu onların qarşısını kəsib darmadağın edib; Andronikin 800 nəfərlik qoşunu və ətraf erməni kəndlərinin namərd sakinləri Çörük-Qəmərliyə hücum edəndə Cöyrə oğlu Qızılhacılıdan İsrafil Ağaya köməyə yetişib, ağ atlı və ağ çərkəzi paltarlı Qaçaq Qaranı görən ermənilər vahimə içində qaçışıb. Cöyrə oğlu Qaranın dəstəsi Axılkələk, Boqdanovka tərəflərdə türklərə divan tutan ermənilərin daşnak-quldur dəstələrini də Yel dağındakı döyüşdə böyük itkilərə məruz qoyub. Cöyrə oğlu xalq arasında məşhur olub və sevilib, haqqında rəvayətlər, nəğmələr qoşulub. Sovet dönəmində bunlar unutdurulsa da, bəziləri xalqın yaddaşında qalıb.

Bu rəvayətlərdən birində deyildiyinə görə, Tiflisdə, Meydanda kələkbazların felinə düşən, pulu əlindən çıxan və çətin vəziyyətdə qalan Faxralı şair Nəbi bu dar məqamda bədahətən qaçaq Qaranı anır:

Hardan alım Cöyrə oğlu Qaranı,
Çəkə xəncərini, kəsə aranı.

Təsadüfən Şeytanbazarda olan Qara yetişərək məsələni çözür... Sovet dönəmində ermənilərin fitnə-fəsadı ilə Cöyrə oğlu Qara təqib olunur, 1928-ci ildə həbs edilir, 1929-da öldürülür. 1933-cü ildə ailəsi Qazaxıstana sürgün edilir. Cöyrə oğlu Qaranın dəstəsinə babam Məhəmmədin bacısı oğlu Sarvanlı Kəjdər Şıxlı Məhəmməd oğlu da üzv olub...

Borçalıların, Sarvan şəhərinim əhalisinin həyat tərzi, xarakteri həm də bu mahalın özünəməxsus coğrafiyasından, füsunkar təbiətindən, rəngarəng ətraf mühitindən gəlir. Babakər, Ləlvər, Qaradağ, Yağlıca dağlarını, Güllübağ, Ağqula, Ağkörpü, Mollaoğlu, Xocerin, Sadaxlı meşələrini, bol sulu Kür, Anaxatır, Əlgət çaylarını, Pərvanə, Gümüş, Armudlu kimi dumduru gölləri, gur bulaqları, düzənləri, yarğanları, təpələri əhatə edən bu bölgənin coğrafi rəngarəngliyi əhalinin həyat tərzinin, etnoqrafiyasının müxtəlifliyinə, çoxşaxəli təsərrüfatın formalaşmasına səbəb olub. Təbii şəraitə uyğun olaraq, qışlaq – yaylaq arasında tərəkəmə heyvandarlığı və selləmə suvarmaya əsaslanan əkinçilik əsas təsərrüfat növləri kim inkişaf edib.

Lakin 1921-ci ildə boışeviklər tərəfindən Borçalının iki hissəyə parçalanması və Dağ Borçalı adlanan cənub hissəsinin Ermənistana verilməsi borçalıların tarixi taleyinə, güzaranına və təsərrüfatına ağır zərbə vurub. Qaraxaç (indiki Cavaxet) və Ağlağan (indiki Bazum) dağ silsilələri boyu yerləşən Loru-Pəmbək, Cəlaloğlu, Ağbaba (Amasya), Allahverdi, Kalinino, Abaran (indiki Noyamberyan) kimi yeraltı və yerüstü sərvətləri ilə zəngin mahallardan ibarət Dağ Borçalının tarixi ərazilərinin bolşeviklər tərəfindən ermənilərə verilməsi ilə, xalqımıza qarşı müdhiş cinayət törədilib.

Əzəli Azərbaycan torpaqlarında yeni yaradılmış qondarma erməni dövlətinə əlavə olaraq Borçalının dağlıq hissəsinin verilməsi milli-mənəvi, tarixi-siyasi faciə oldu, ənənəvi həyat tərzinə, insani əlaqələrə, iqtisadiyyata, demoqrafiyaya, xalqın bütöv orqanizm kimi yaşamına sağalmaz zərbə vurdu. Dağ Borçalının Ermənistana verildikdən sonra qarapapaq türklərinin xeyli hissəsi Osmanlıya köçdü.

Bolşeviklər bununla kifayətlənməyərək, türklərə qarşıı növbəti cinayəti 1944-cü ildə törətdirlər – Krım, karaçay, balkar, Ahıska türkləri ilə bərabər 1944-cü ildə qarapapaqlar da Orta Asiyaya sürgün edildi. XX yüzilliyin sonlarında isə Dağ Borçalıda, Qərbi Azərbaycandakı digər mahallarımızda qalmış soydaşlarımız hamılıqla yurdlarından çıxarıldı.

... Bu yaxınlarda Tovuz sınırlarında ölkəmizə qarşı silahlı təcavüz törədilən, qondarma Tavuş adı verilmiş ərazi də erməni əsarətində olan yurdumuz Dağ Borçalının bir hissəsidir...

Bu məqamda, istedadlı alim, tərcüməçi, şair, rəhmətlik A.Abdullazadənin fəhmlə söylədiyi sətirlər yada düşür:

Torpağımız həmsərhəddi torpağımızla,
Torpağımız həm də səddi torpağımıza,
Torpağımız həm də dərddi torpağımıza,
Qoca dünya özbaşına fırlanır hələ...

Ərazisinin bölünməsi Aran Borçalıya xas bir çox tarixi təsərrüfat növlərini və ənənəvi əlaqələri sarsıtdı, əhali yeni şəraitə uyğunlaşmağa məcbur oldu. Tarixən heyvandarlıq, əkinçilik, dəmirçilik, xarratlıq, dulusçuluq, xalçaçılıq, boyaçılıq kimi peşələrin geniş yayıldığı Aran Borçalıda ticarət və sənaye, ictimai iaşə və xidmət sahələri inkişaf etməyə başladı.

Kür, Əlgət, Anaxatır (Xram), Debet çayları axan bölgədə bağçılığın və bostançlığın inkişafı ilə emal sənayesi genişləndi. Beləliklə, Yağılca düzü, Babakər, Ləlvər dağları ilə əhatələnmiş Sarvan mühüm kənd təsərrüfatı, emal sənayesi, ticarət mərkəzinə və tranzit qovşağına çevrildi.

Bütün Borçalıda olduğu kimi, sarvanlılar da tərəkəmə həyatının başqa bir mühüm atributunu – təsərrüfat və istirahət əhəmiyyətli yaylaqları və köç gələnəyini qoruyub saxlamışlar. Borçalıda hər kəndin öz yaylaq sahəsi var. Sarvan əhalisinin ənənəvi yaylaq yeri Barmaqsız (Zalqa) mahalında, Dəlidağ çevrəsindədir. Gur çəmənlik və şəfalı bulaqlarla, o cümlədən babam Nayvəlinin adıyla bağlı buz bulaqla məşhur olan həmin ərazi bu gün də sarvanlıların sevimli yaylaq, istirahət və məclis yeridir. Qeyd edək ki, Sarvan qonaqpərvərliyi, dadlı-duzlu, sazlı-sözlü məclisləri, müxtəlif xalqların mətbəxinin sintezi olan çeşidli və ləzzətli süfrəsi ilə məşhurdur. Lakin mətbəxdəki yeniliklərə və rəngarəngliyə baxmayaraq, əsl sarvanlılar üçün süfrənin şahı klassik tərəkəmə yeməkləri olan qurutlu xəngəl və sadə bozartma ilə qovurma, şirniyyatdan isə qatlama olaraq qalır.

Qarapapaq-tərəkəmə ruhunda yaylaq anlayışının məhrəm duyğu və detallarını Sarvanlı ədib Abdulla Şaiq “Köç” hekayəsində uşaq dili ilə gözəl təsvir edib. Sarvanın köklü sakinləri olan Abdulla Şaiqi və nəslini sarvanlılar dərin hörmətlə anır. Görkəmli ədib Abdulla Şaiqin böyük qardaşı Axund Yusif Ziya Mustafa oğlu Talıbzadə – dövlət xadimi, hərbçi, diplomat olmuş, Tiflis, Xorasan və Bağdadda yüksək dini savad almış, Naxçıvanın ilk hərbi komissarı işləmişdir. Bolşeviklərin məqsəd və məramını qəbul etməyən, Y.Ziya bu vəzifədən istefa verərək Orta Asiyaya gedib sovetlərə qarşı basmaçı hərəkatına qoşulmuş, bu hərəkatın komandanı Ənvər paşanın müavini görəvində Qırmızı ordu ilə döyüşlərdə şəhid olmuşdur. Y.Z.Talıbzadənin adı sovet dövründə yasaqlanmış və son vaxtlara qədər ctimaiyyətə məlum olmamışdur. Bu nəslin əcdadı – A.Şaiqin və Y.Ziyanın atası, A.Şaiqin oğlu, görkəmli alim akademik K.Talıbzadənin babası, Sarvanın Talıblılar nəslindən Axund Mustafa Axund Süleyman oğlu Zaqafqaziya Şeyxülislamının müavini, Qafqaz diyarının qazisi və Şiə Ruhani idarəsinin üzvü olmuşdur. Geniş torpaq sahələri və yaylaq yerləri, Sarvan dağlarında adına məşhur bulaq olan, dini savadlı, ərəb və rus dillərini yaxşı bilən, çar hökumətinin vergi sistemində işləmiş ulu babam Nayvəli Axund Mustafa ilə yaxın münasibətdə olmuşdur. Ata tərəfdən nənəm Mileyla Söyün qızının anası Yetər Cümbül qızı da Mustafalılar nəslindəndir, A.Şaiqin qohumudur. Mileyla Söyün qızının ata tərəfdən nənəsi Molla Qızlarbəyim isə Sarvanın seyid nəslindən savadlı və bilikli xanım olub.

A.Şaiqlə bağlı bu böyük şəxsiyyətin xarakterini bəlirləyən bir əhvalatın da maraqlı olacağını düşünürəm: sovet rejimi ziyalıları sınamaq üçün şəhərdə şayiə yayır ki, H.Cavid azad edilib və filan vaxtda gəmiylə dəniz limanına (və ya dəmiryol vağzalına) gələcək. Həmin vaxtda limana A.Şaiqdən başqa heç kim gəlmir...

... A.Şaiqin vəsf etdiyi köç yollarında, sarvanlıların yaylaq yeri olan Barmaqsızda, Sarvan kəndinin əkizi olan Dağ Sarvanı yerləşir. Yəni aran-dağ həyat tərzinə uyğun olaraq, Sarvan cüt kəndlər quruluşu ilə formalaşıb – Aran Sarvanı (Marneuli) və Barmaqsız (Zalqa) rayonunda Ərcivan Sarvanı (Dağ Sarvanı) mövcuddur. Eyni adlı sakrebulonun inzibati mərkəzi olan Ərcivan Sarvanının 300 il əvvəl Aran Sarvandan yaylağa gedənlər tərəfindən salımdığı deyilir.

Borçalı yaylaqları yalnız təbiət baxımından deyil, tarixi-mədəni məkan kimi də zəngin və məchul mənəvi aləmdir. Barmaqsız (Zalqa) rayonu dağlıq ərazi olduğundan bir çox qədim etnik, etnoqrafik, mədəni, dil özəlliklərini qoruyub saxlayıb. Burada gürcülər, Azərbaycan türkləri, ayrım, aysor, molokan, alman, ermənilərdən başqa tarixi mənşə və mədəniyyətinə görə maraqlı və elə də geniş tanınmayan ernik qrup – berzenlər (urumlar) – türkcə danışan, əksərən özünü yunan hesab edən xristian (ortodoks) toplumu da yaşamış və bu gün cüzi sayda yaşamaqda davam edirlər. Berzenlər əsasən heyvandarlıq və sənətkarlıqla, xüsusən, daş, mərmər, qranit işi ilə məşğul olmuşlar. 1990-cı illərdəki ağır iqtisadi vəziyyət zamanı berzenlərin əksər hissəsi Yunanıstana köçüb və onların mülklərinin çox hissəsini beynəlxalq erməni mafiyasının və kilsəsinin maliyyələşdirdiyi ermənilər kələkbazlıqla və insafsızcasına çox ucuz qiymətə alıblar.

Türkdilli urumların başqa bir hissəsi Krımda yaşayıb, sonradan çar hökuməti onları köçürərək, Ukraynanın Mariupol əyalətində yerləşdirib. Sovet dövründə Gürcüstan berzenlərinin müəyyən hissəsi Şimali Qafqaza, Rusiyanın Stavropol vilayətinə köçürülüb və qədim türk məskənləri olmuş Beştau (Pyatiqorsk), Acısu (Kislovodsk), Həsəntiki (Yessentuki), Temirxan-kala (Jeleznovodsk), İssi-su (Qoryaçevodsk) kimi şəhər və qəsəbələrdə məskunlaşdırılıb. Vaxtilə Osmanlıdan Qafqaza və Krımdan Mariupola köçürülmüş urum-berzenlərin etnik mədəniyyətində türklük güclü yer tutur. Bəzi maraqlı məqamları diqqətə çatdırmaq istərdim: urum folklorunda, o cümlədən “Koroğlu”nun urum versiyasında, təmasda olduqları bütün xalqlara iztirab və faciələr gətirmiş ermənilər xristian urumların da əsas düşməni kimi göstərilir:

... Dağıstan çölüne çıxar canımız,
Ermeninin əlindən axar qanımız...

Urumlar “İncil”i türk dilində, yəni öz türk ləhcələrinə olan tərcümələrdə oxuyur. Türk folkloruna xas əksər janrlar, dastanlar, şeir növləri, musiqilər, rəqslər, nəğmələr xalq yaradıcılığında geniş təmsil olunub. Müğənniləri tərəfindən Azərbaycan və Türkiyə nəğmələri geniş ifa edilir. Xristian ayinləri ilə qədim türk mərasim və inanclarının sintezi izlənir.

Vaxtilə Gürcüstandakı məskənlərindən, səfalı və bərəkətli torpaqlardan yaxşı həyat dalınca Yunanıstana köçmüş urum-berzenlər bu gün doğma yurdları Barmaqsızın – Zalqanın həsrətini çəkir, bu xiffət onların türkcə manilərində, nəğmələrində ifadə olunur. Zalqa berzenlərinin folkloruna xas vətən həsrətli mətnlərdən topladığım bəzi nümunələri təqdim edirəm:

Zalqamız köçdü gidər,
Su kimin axar gidər.
Zalqamız köçdü gidər,
Su kimin axar gidər.

İnsanlar gözü yaşlı,
Ürəgim yaxar gidər.
İnsanlar gözü yaşlı,
Ürəgim yaxar gidər.

Bağlandı baca qapı,
Ah bənim dərtli Zalqam.
Bağlandı baca qapı,
Ah bənim dərtli Zalqam.

Gürcüstanin yollari,
Nə güzəldir dağlari.
Gəlin gidəx biz orya,
Tütdurax ocaxlari.

Oğul, uşax dağıldi,
Kövlər sahabsız qaldi.
Gəzir ana, babalar,
Gözlərində yaş ğaldi.

Dərdim çoxdir kimsələr görməz,
Zalqadan çıxdıq üzümüz gülməz.
Ayrılığa dayanamam bənim Zalqam,
Ürəg görüb geri gidilməz.
Ayrılığa dayanamam bənim Zalqam,
Ürəg görüb geri gidilməz.

Unudulmaz o qarli dağlar,
Atəş düşdügi yeri yaxar.
Yürəgimdə yaralıyam,
bənim anam,
Zalqa yürəgimizi yaxar...

Bəli, vətən həsrəti ürəkləri yaxar, gözlər yaşlı qalar, oğul-uşaq dağılar, bu ayrılığa dayanılmaz! İnanıram ki, borçalıların, ahıskalıların, urumların, eləcə də gürcülərin nəğmələrlə süslədiyi o dumanlı dağlar, çiskinli yaylalar, göy çəmənlər, buz bulaqlar, qayalardan yonulmuş məzarlıqlar unudulmayacaq, azğın erməniyə qalmayacaq. Şükür ki, son illər yaylaqlarımız şenlənib, yurddaşlarımız hər yay avqustun əvvəli müxtəlif ölkələrdən Borçalıya gələrək, yaylaqlarımıza qalxıb bayramlaşır, Sarvanoba və digər kəndlər də öz şənliklərini keçirir, yurd sevgisini çocuqlara, gənclərə aşılayırlar.

... Nəhayət, Sarvan yaylaqlarından enək Sarvan şəhərinə. 1932-ci ildən Borçalı, 1947-ci ildən Marneuli adlandırılmış, 1964-cü ildən şəhər statusu verilmiş Sarvan 73 kəndi və 100 mindən çox əhalisi olan rayonun, keçmiş Borçalı qəzasının, indiki Marneuli munisipalitetinin inzibati mərkəzidir. Marneuli indiki Bolnisi, Dmanisi, Qardabani, Tetriskaro, Zalqa iıə birlikdə, mərkəzi Rustavi şəhəri olan Kvemo-Kartli regionuna daxildir. Tiflisdən 30 kilometr cənubdadır, qərbdən Azərbaycan, cənubdan Ermənistanla həmsərhəddir. Dəniz səviyyəsindən 420 metr yüksəklikdə olan şəhərin 25 mindən çox əhalisinin 90 faizə qədəri qarapapaq soylu Azərbaycan türkləridir. Adı da, mənşəyi də, mahiyyəti də türk olan aşağıdakı Sarvan nəsilləri bu torpaqların əzəli sakinləri, yüz illərlə gürcülərlə dostluq etmiş, çörək kəsmiş, dar gündə onlara arxa durmuş köklü qarapapaq soylarıdır: Alaxançallılar, Anteslər, Bayramlılar, Bebanlar, Bədəllilər (Bədəlovlar), Cəfərlilər, Çıldırlılar, Darğallılar, Dəmirçilər, Gərəkməzlilər, Gülməmmədlilər, Hacallılar (Hacalovlar), Hacıyevlər (Nayvəlilər), Hasanuşağı, Hümbüllər, Hüseynovlar, Həzilər, Xaslar (Xasməmmədovlar), Xaccauşagı, Xudular, Kələlər (Kələyevlər), Qabulovlar, Qanlılar, Məşədiəlləzlər, Məmmədxanlılar, Mustafalılar, Minasazlılar, Novruzlular, Seyidlər, Şəriflilər, Talıblılar, Yavıxlılar (Yaqubovlar), Yetirmişlilər...

Qədim yolların üstündə olan Sarvan bir çox tarixi hadisələrə şahidlik edib: 1625-ci ildə İran qoşunu ilə gürcülərin tarixi Marabda döyüşü; 1918-ci ilin dekabrında Gürcüstana xaincəsinə hərbi təcavüz etmiş işğalçı Ermənistan ordusu ilə Anaxatır çayının sahilindəki həlledici döyüş; 1921-ci ildə bolşeviklərlə silahlı toqquşma; 20-30-cu illərdə zorakı kollektivləşməyə qarşı qiyam məhz Borçalı ərazisində baş verib...

Borçalıların əcdadları, qədimlərdən bu torpaqlarda məskunlaşmış yerli türklər bütün dövrlərdə gürcülərlə dost, qardaş və müttəfiq olublar, gürcü dövlətçiyinin qorunmasında böyük rol oynayıblar. XI əsrdə Qərbə doğru qıpçaqların şimaldan, oğuzların cənubdan yeni axını başlayır. Gürcülər bu türkləri «yeni qıpçaqlar» («kivçakni axalni») adlandıraraq, yunan, gürcü, ərəb mənbələrinin “yerli”, “bizim”, “buntürklər”, böyük şərqşünas və qafqazşümas alim, akademik N. Y. Marrın «avtoxton» adlandırdığı yerli türklərdən fərqləndirirlər.

Qurucu Davidin dövründə türk-gürcü ittifaqı xüsusilə güclənir, yeni türk-qıpçaq soyları Gürcüstanın siyasi həyatında həlledici rol oynayır. «Şəhər və qalaların qorunmağı, hətta öz drujinası» üçün də qoşunu olmayan çar Qurucu David 1118-ci ildə qıpçaqları köməyə çağırır. «Açıq bənizli, sarı saçlı, mavi gözlü» qıpçaqların (rus mənbələrində «polovslar», kumanlar) Qafqazdakı hökmdarı Artık xan (Atrak xan) Qurucu Davidin qaynatası idi və onun dəvətini qəbul edib 50 minlik ordu, ümumilikdə 300 minə qədər adamla gələrək Gürcüstanın cənubunda yerləşir (Картлис Цховреба. История Грузии. – Тбилиси, Издательство АРТАНУДЖИ, 2008, c. 189). Qıpçaqlar Atrak Saruxanın başçılığıyla səlcuq-oğuzları məğlub edərək, 1121-ci ildə Tiflisi alır, Gürcüstanın paytaxtına çevirir və qohumları olan Baqratlılara, Qurucu Davidə bağışlayır. Qıpçaqlar nəinki gürcü dövlətini qoruyub saxlayır, hətta Qurucu Davidin fəal xarici ekspansiyalarının da təminatçısı olurlar. III Georginin və Tamarın hakimiyyəti dövründə də on minlərlə «yeni qıpçaq» Gürcüstana dəvət olunmuş, istədikləri yerlərdə yerləşdirilmiş yeni qıpçaqlar ölkənin hərbi, siyasi, maliyyə işlərinə rəhbərlik etmiş, XII əsr gürcü intibahının rəhni olmuşlar. Gürcüstanın ən parlaq çağlarının baş komandanları Kubasar, Qutluq Arslan qıpçaq orduları ilə Gürcüstanın rifahına şərait yaratmışlar. Bu dövrdə Gürcüstanda türk-qıpçaq dili geniş istifadə olunmuş, gürcü dövlətçilik, hərb terminləri əsasən qıpçaq sözlərindən yaranmışdır.

Qeyd edək ki, Gürcüstanda əksər tarixi dövrlərdə, Borçalıda isə indiyədək türk dili əsas ünsiyyət vasitələrindən olub: «Keçmişdə geniş ərazidə (o cümlədən Gürcüstanın xeyli hissəsində) ünsiyyət dili funksiyasını yerinə yetirmiş Azərbaycan dilini çox vaxt azərbaycanlılarla qonşu olan gürcü əhali də bilib, azərbaycanlılara isə digər xalqlarla təsərrüfat ünsiyyətində gürcü dilini bilməyə böyük ehtiyac olmayıb» (Н.С.Волкова. Этнические процессы в Грузинской ССР // Этнические и культурно-бытовые процессы на Кавказе. М., 1978, С.17 N.S. Volkova. Gtniçeskie proüessı v truzinskoy SSR.// Gtniçeskie i kulğturno–bıtovie proüessı na Kavkaze. M., 1978, s. 17).

Xristian qıpçaqlar Gürcüstanın bir çox yerlərində öz dini ibadətgahlarını, o cümlədən məşhur qıpçaq məbədi olan «Qıfçax-avank» monastırını (А.Е.Крымский. Низами и его современники. Б., 1981, с. 173) tikərək istifadə etmişlər. Qıpçaqların Gürcüstana belə həvəslə dəvət olunması barədə Ukrayna Elmlər Akademiyasının qurucusu, 60-a qədər dil bilən, dünyacaməşhur fenomenal Krım-tatar alimi Ağatanğel Efim Qırımlı (A.Y.Krımski) yazır: «XII əsrdə bu qıpçaqsevərlik gürcü çarlığının irsi ənənəsi olmuşdur» (Крымский, c.173).

... Ermənilər də öz tarixi-irsi xislətinə sadiqdirlər: son 150 ildə kütləvi məskunlaşdıqları Samsxe-Cavaxeti regionunu bu gün də təhlükəli erməni terrorçuluğu və separatçılığı mərkəzinə çeviriblər... Kvemo-Kartlidə ərazi iddiaları və təxribatdan əl çəkmirlər, erməni əhalinin sayını süni şəkildə artırmağa çalışırlar... Abxaziyada konflikt zamanı Baqramyan adına batalyon yaradıb 1990-95-ci illərdə öz dindaşları olan gürcülərə qarşı amansızcasına döyüşüb, mülki gürcü əhalisini qətl edib, işgəncələr verib, təhqir və qarət eləyib, yurdlarından didərgin salıblar... Son illərdə isə, artıq Abxaziyanın dord rayonunda erməni muxtariyyəti yaradılması tələbi ilə fəaliyyətə başlayıblar.
... Elə bu günlərdə Ninosminda rayonunda yaşayan azərbaycanlı əhalinin otlaqlarına yiyələnməyə cəhd ediblər və toqquşma baş verib. Ahıska Universitetində təhsil alan Azərbaycan vətəndaşları, Ahıska türkü olan tələbələrə və orada yaşayan ailəyə basqın ediblər. Polis tələbələri Azərbaycana evakuasya etməyə qərar verib.
Gürcü xalqı ilə tarixi dostluğa həmişə sadiq olmuş borçalılar isə bu gün də Gürcüstanın mənafeyini uca tutan sadiq vətəndaşlar olaraq, suveren dövlət quruculuğunda fəal iştirak edirlər. Gürcüstan Respublikasının 1991-ci il İstiqlal Bəyannaməsini imzalamış istiqlalçı deputatlardan biri Sarvanlı millət vəkili, ictimai-siyasi xadim Akif Həsənovdur. Borçalıda yaşayan soydaşlarımız öz zəhməti, zəkası, bilik və bacarığı ilə Gürcüstanın müstəqilliyinə və inkişafına layiqli töhfələrini verirlər.
Eyni zamanda indiki Marneuli rayonundakı öz doğma yurdlarını – Sarvan şəhərini və Qızılhacılı, Gorarxı, Candar, Qaçağan, Baydar, Keşəli, İlməzli, Kosalı, Lejbəddin, Təkəli, Əmbərli, İmir, Saral, Sadaxlı, Kirəc Muğanlı, Xancığazlı, Seyidxocalı, Qayaxocalı, Axılmahmudlu, Ağqula, Daştəpə, Ulaşlı, Kürüstü Kəpənəkçi, Sahbuzlu, Baytallı, Mamay, Ağaməmmədli, Bəylər, Hallavar, Mollaoğlu kimi tarixi məskənləri şenləndirirlər.

25 mindən çox əhalisi olan Sarvan şəhəri bu gün sürətlə inkişaf edir, burada milli ənənəmiz gürcü koloriti ilə ahəngdar şəkildə birləşir. A.Şaiqin ev-muzeyi, N.Gəncəvi və Ş.Rustavelinin, N.Nərimanovun, Sarvanlı M.Cavaxaşvilinin abidələri, Nizami, Nəsimi, Füzuli, M.F.Axundov, Sabir, S.Vurğun, M.Rəsulzadə, Ş.Qurbanov və Borçalı kökənli tanınmışlardan X.Borçalı, A.Şaiq, K.Şərifov, Ə.Aslanov, A.Həsənov, H.Xəlilov adına küçələr, eləcə də məscidlər, minarələr, çayxanalar, aşıqlar, nərd, təsbeh, təndirlər, şəhərin səsləri, ətirləri, qoxuları, bazar satıcılarının hazırcavablığı, həftəbecər musiqi birləşərək bu ecazkar şəhərdə gürcü çalarlı Azərbaycan mühitini, iki xalqın dostluq mücəssəməsi olan mədəni sintezi canlandırır.

Sarvanın ərazisindən ölkələrarası dəmir və avtomobil yolları keçir. Yüz əlli illik tarixi olan Sarvan həftəbazarına ətraf kənd və rayonlardan, Tiflisdən, Rustavidən alıcı və satıcılar gəlir. Sarvan hazırda Gürcüstanın ən dinamik, gur, işgüzar, çoxsəsli, çoxdinli, çoxdilli, gəliş-gedişli, pozitiv yaşayış məntəqəsidir desək, yanılmarıq.

Bu qarışıq və gur mühitdə soydaşlarımız tarixi adət və ənənələri, milli kimlik şüuru və Azərbaycan sevgisini qoruyub saxlayırlar. Bəzən digər bölgələrimizdə unudulmuş qədim türk adətləri, deyək ki, toyda şirniyyat və meyvələrlə bəzədilmiş şax gəzdirilməsi – Altaylardan gələn arxaik nəsil ağacı tapıncına bağlanır. Pirlərə, o cümlədən Nayvəli ocağındakı pirə inam, ağaclara əski, qaytan bağlanması, pirdə şam yandırılması və sairə qədim türk inanclarından qaynaqlanır. Ramazan, Novruz, Yeni il və sovetdən qalma Mayovka (keçmiş 1 May bayramı) böyük şövq və məclislə qeyd olunur. Sarvan əhalisi etnik və dini ayinləri icra eləyir. Son dövrlərdə islam məbədləri abadlaşdırılmış və yeniləri tikilmiş, dini təhsil və ibadət üçün şərait yaradılmışdır.

Koloritini saxlamış Borçalı ləhcəsi, Sarvan şivəsi öz və tədqiqatçılarını gözləməkdədir. Akad. M.Şirəliyevin rəhbərliyi ilə 1950-ci illərdə burada dialektoloji tədqiqatlar intensiv aparılırdı. Babam Məhəmməd Hacı oğlunun dəfələrlə qonağı olmuş ekspedisiya üzvləri Borçalının türk ruhuna valeh olubmuş.

Bu torpaqlarda zəngin ənənələri olan aşıq yaradıcılığına maraq yenə də böyükdür. Borçalı aşıq məktəbinin özəlliyinin, Aşıq Şenlik, Xındı Məmməd, Aşıq Oruc, Aşıq Sadıq, Dost Pirməmməd, Alxasağa, Qul Allahqulu, Şair Ağacan, Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Əmrah, Aşıq Həsən, Aşıq İsmayıl, Sarvan Bayram, Aşıq Kamandar, Aşıq Göycə kimi ustadların ənənəsinin qorunub inkişaf edəcəyinə ümid edirik.

Sarvan şəhərində Azərbaycan ədəbi-mədəni mühiti də canlı və zəngindir, şəhərdə istedadlı yerli ədiblər, müəllimlər, həkimlər, jurnalistlər, musiqiçilər fəaliyyət göstərir, maraqlı əsərlər yazılır, tədbirlər keçirilir, müzakirələr aparılır, kitablar çıxır. Borçalını son dərəcə zəngin, rəngarəng, istedadlı ədiblər və alimlərlə təmsil olunmuş çağdaş ədəbi mühitinin yorulmaz tədqiqatçısı və naşiri Müşfiq Borçalının fədakar fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək istərdim.

Tiflis-Borçalı ədəb-mədən mühitində milli mətbuatımızın olduqca zəngin ənənələri olmuş, burada «Tiflis əxbarı» (1832), «Ziya» (1879-1880), «Ziyayi Qafqaziyyə» (1880-1884), «Kəşkül» (1883) jurnalı, «Kəşkül» qəzeti (1884-1891), «Şərqi Rus» (1903-1905), «Molla Nəsrəddin» (1906-1918), 1918-1921-ci illərdə «Gələcək», «Al bayraq», «Vətən», «Yeni dünya», sovet dövründə «Kommunist» (1921), «Yeni fikir» (1922-1927), «Yeni kənd» (1927-1938), «İşıqlı yol» (1924), «Dan ulduzu» (1926-1931), «Şərq kolxozçusu» (1931), «Qızıl Şəfəq» (1926-1930), «Yeni qüvvə» (1930-1939), Adıgündə «Adıgün kolxozçusu» (1931) və bir çox mətbuat orqanı dərc olunmuşdur. Hazırda ölkə səviyyəsində gələn ilin martında yüz ili tamamlanacaq, əvvəllər “Kommunist”, “Yeni fikir”, “Yeni kənd”, “Sovet Gürcüstanı” adları ilı çıxmış “Gürcüstan” qəzeti çıxır. Gürcüstanda istedadlı və səriiştəli, vətənpərvər və millətsevər, yüksək peşəkarlığa malik bir ços azərbaycanlı jurnalist fəaliyyət göstərir (Bax: N.Məmmədzadə, M.Kamaloğlu. Gurcustanin azərbaycanli jurnalistləri. Tiflis, 2015).

Bu gün Borçalıda virtual mətbuat nümunələri, yerli informasiya kanalları, internet səhifələri, TV və radio kanalları, gənc blogerlər fəaliyyət göstərir. Azərbaycan Respublikasının dəstəyi ilə Sarvanda Azərbaycan Mədəniyyət mərkəzi yaradılıb, İnteqrasiya Mərkəzi işləyir.

Cənubi Qafqazda, o cümlədən Tiflisdə, Borçalıda, Ahıskada türk dilli təhsilin qədim və zəngin ənənəsi olub və XIX yüzildə Rusiyanın tərkibinə daxil edildikdə də bu ənənə qorunub, üsuli-cədid məktəbləri yaranıb. Hələ 1836-cı ildə Qazan universitetində çıxışında Mirzə Kazım bəy əsas yerli dil kimi türk dili tədrisinin vacib olduğu məntəqələr arasında Qazax, Gəncə, Şuşa, Şamaxı, Quba, Dərbənd, Bakı, İrəvan, Naxçıvan, Lənkəranla yanaşı, Tiflis və Ahıskanın da adını xüsusi qeyd edir, Tiflis dedikdə Azərbaycan türklərinin yaşadığı Borçalı bölgəsini də nəzərdə tutur (М.Казем-бек. Избранные сочинения. Б., 1985, с. 346). Prof.Ş.Məmmədli Tiflisdə “dünyəvi məktəbimizin tarixi 1847–1849-cu illərdən” başladığını göstərir (Ş.B.Məmmədli Gürcüstan Azərbaycanlıları. Statistik-ensiklopedik bilgilər (elektron kitab), s.4.), Ahıska ilk dünyəvi məktəblər isə 1900-cü illərdən geniş fəaliyyətə başlayıb.

Sovet dövründə Gürcüstanda çoxsaylı türk dilli orta təhsil müıssisələri, 1930-50-ci illərdə Tiflisdə, Başkeçiddə, Ahıskada, Çörük-Qəmərlidə və Borçalıda Türk Pedaqoji Texnikumları, 2006-cı ilə qədər Tiflis Pedaqoji Universitetinin nəzdində Azərbaycan dili və ədəbiyyatı bölməsi fəaliyyət göstərmişdir.
Hazırda Tiflisdə, Borçalı mahalında, o cümlədən Sarvanda ana dilində orta məktəblər işləyir, 12 illik təhsil aparılır, Azərbaycan Respublikası bu məktəbləri dərsliklə təmin edir. Son dövrlərdə gürcü dilində orta təhsil alanlar da az deyil. Gürcüstanın ali məktəblərində təhsil alan Borçalı gənclərinin təhsil haqqını SOKAR vasitəsi ilə Azərbaycan Respublikası ödəyir. Lakin Gürcüstanda Azərbaycan məktəblərinin problemləri də yox deyil, ilk növbədə, məktəblərin gənc kadrlarla təmin olunması, iki ölkə arasında azərbaycandilli təhsil sahəsində müvafiq qurum və mütəxəssislərin əməkdaşlığı, Gürcüstanda ali təhsil səviyyəsində azərbaycanşünaslıq üzrə müəllim kadrların hazırlanması, məktəblərdə çalışan müəllimlərə ixtisasartırma kurslarının ölkəmizdə vəya Gürcüstanda təşkil edilməsi, məktəblərin texniki təminatı kimi həlli mümkün məsələləri qeyd etmək istərdik.

Tarixən Sarvanın Azərbaycan məktəblərində və Texnikumda görkəmli müəllimlər çalışmış və bu gün yüksək səviyyəli pedaqoji kadrlar çalışmaqdadırlar. Sarvan məktəblərinin məzunlarından bir çox ziyalılar, alimlər, müəllimlər, həkimlər, mühəndislər, iqtisadçılar, şair və yazıçılar, jurnalistlər, dövlət xadimləri, hərbçilər, idmançılar yetişmişdir.

Sarvan məktəblərinin və Texnikumun müəllimlərindən Xəlil Bayramov, Halay Bayramov, Mədəd Muradov, Mirzə Axundov, Kafiyə Almərdanova, Rüstəm Şərifov, Rüstəm Hacıyev, Abbas Hacıyev, Rüxsarə Əliyeva, Marklen Kuzmiç, Mirzə Axundov, Məmməd Orucov, Rizvan Əliyev, Kamal Məmmədov, Abbas Kərimov, Adil Gərəkməzli, Əmirxan Əliyev, Midhət Qarayev, Ənvər Cəfərli, Tofiq Hacıyev, Səyyad Xəlilov, Rafiq Hacıyev, Tariyel Hacıyev, Roza Xudayeva, Həcər Qarabağlı, Elyura Əliyeva, Elman Cəfərli və bir çoxları xalqın böyük hörmətini qazanmışdır.

Tiflis və Borçalı ədəbi-mədəni mühitinin dərin bilicisi və araşdırıcısı Abbas Hacıyev söyləyirdi ki, 1930-cu illərdən Borçalı Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində Əsgər Məmmədzadəni əvəzləmiş Həsən Səbrinin Borçalıda türk təhsilinin, mədəniyyətinin, maarifinin inkişafında böyük rolu olub.

Borçalı türkləri bu gün də doğma yurdlarında şərəflə yaşayır, ölkənin inkişafına öz layiqli töhfələrini verir, Azərbaycan və Gürcüstan dostluğunu uca tutur, bu ölkələrin ərazi bütövlüyü uğrunda mücadilədə fədakarlıqla iştirak edirlər. Xalqımızın ayrılmaz parçası olan borçalıların qəlbi Azərbaycan sevgisi ilə döyünür, dərdimiz dərdləri, sev