Z.M.Bünyadovun «Azərbaycan Atabəyləri dövləti» kitabına rəy

R.V. METREVELİ, N.N. ŞENGELİYA

Z.M. Bünyadovun «Azərbaycan Atabəyləri dövləti»(1136-1225-ci illər) kitabına rəy
Bakı. 1978-ci il.

Qafqaz xalqlarının Orta əsrlər tarixi Yaxın və Orta Şərqin tarixi ilə sıx əlaqədardır. İlk Şərq mənbələrinin aşkar edilməsi və ayrı-ayrı siyasi varlıqların öyrənilməsi Zaqafqaziya və onunla həmsərhəd olan ölkə xalqlarının məsələləri ilə yaxından tanış olmağa imkanlar verir. Hər hansı siyasi varlığın müəyyən dövrünə aid olan hər bir yeni məqalə tarixi hadisənin konkret tədqiq olunması işində bizim təsəvvürümüzü zənginləşdirir. Belə bir tədqiqat işləri sırasına akademik Z.M. Bünyadovun Azərbaycanın Atabəyləri dövlətinin tarixinin yarandığı andan onun süqut etdyi dövrə qədər hərtərəfli tədqiq edildiyi monoqrafiyası daxildir.
Bu əsər girişdən və 8 fəsildən ibarətdir. Ön sözdə redaktor, professor V.M. Beylis tamamilə maraqlı və yeni müxtəlif ilk mənbələrə əsaslanaraq təqdim olunmuş monoqrafiyanın əhəmiyyətini xüsusilə qeyd edir.

Girişdə müəllif mənbələrin və ədəbiyyatın qısa xülasəsi verir (səh. 6-15), ərəb, fars, suriya, erməni, gürcü dillərində yaradılmış yazılı abidələrin dövrünü xarakterizə edir. Müəllif xüsusilə qeyd edir ki, Azərbaycanın Atabəyləri tarixinin əsas məqamlarının əks olunduğu mənbələr hələlik aşkar edilməmişdir. O, ərəb müəllifləri: İbn- əl-Əsir (1160-1233). İbn-əl-Cövzi (1114-1200), Sibt İbn-əl Cövzi ( 1186-1256), əl-Kaşani (+1138), İmadəddin İsfahani, Ravəndi, Əl-Hüseyni, ən-Nəsəvi və başqalarının əsərlərinin əsas mənbələri olduğu mühüm məlumatları əldə etməli olmuşdur.
İlk mənbələrdən başqa müəllif xüsusi ədəbiyyatı təhlil edir və dəyərləndirir. Monoqrafiyada xüsusilə qeyd olunur ki, «İndiyədək sovet tarixi ədəbiyyatında XI əsrin ikinci yarısı və XII əsr Azərbaycan tarixini bizə qədər olan mənbələrin bütün kompleksi əsasında təqdim etmək cəhdi göstərilməmişdir»(səh.13).
Z.M.Bünyadov Azərbaycan alimi Ə.Ə. Əlizadə və R.A. Hüseynovun Səlcuq hökmranlığı dövründə sosial-iqtisadi inkişafın ümumi problemlərinin işlənib hazırlanmasında xidmətlərini və Zaqafqaziya tarixi üçün bu dövrün əhəmiyyətini qeyd edir.
Monoqrafiyada müasir ərəb, türk və Qərbi Avropa müəlliflərinin əsərlərindən istifadə olunub.
Əsərdə mühüm məsələlər: 1) siyasi tarix, 2) inzibati idarəetmə, 3) şəhərlər və şəhər həyatı, 4) mülkədarlıq forması, vergilər və 5) ölkənin mədəni həyatı məsələləri təqdim olunmuş və təhlil edilmişdir.
Siyasi tarixin tədqiq olunması ilə qeyd olunur ki, Böyük Səlcuq sultanı Məlikşahın (1072-1092) və onun vəziri Nizam-əl-Mülkün vəfatından sonra dövlət ayrı-ayrı siyasi vahidlərə parçalandı. Burada Böyük Səlcuqlar dövlətinin süquta yetməsi səbəbləri, Məlikşahın taxtı uğrunda mübarizə və İraq Səlcuq Sultanlığının yaradıldığı siyasi vəziyyət öz əksini tapmışdır. İraq Səlcuq Sultanlığını tədqiq edərək müəllif Gürcüstanda inkişaf edən hadisələri də təsvir edir. O, Qurucu Davidin rəhbərliyi ilə gürcülərin birləşmiş müsəlman silahlı qüvvələrini məğlub etdiyi böyük Didqori müharibəsinə qısaca olaraq toxunur. Belə ki, Z.M. Bünyadov bu məsələyə toxunarkən verilən gürcü salnamə mənbələrindən istifadə etmir və xüsusi ədəbiyyata məhəl qoymur. «Gürcüstan tarixi» nı «Gürcüstan xronikası» deyil, «Gürcüstan tarixi» («Kartlis sxovreba») adlandırmaq lazımdır. Belə ki, bu külliyata daxil olan əsərlər «xronika» deyil, Orta əsrlər gürcü müəlliflərinin tarixi əsərləridir.
Müəllif Didqori müharibəsindən sonrakı hadisələri şərh edir. Tiflisi azad edərək gürcülər öz xarici siyasətini davam etdirməyə başladılar. Onlar Şirvana hücum etdilər. Bu dəfə Şirvana Sultan Mahmudun qoşunu köməyə gəldi. Lakin İbn-əl-Əsirin məlumatına görə, gürcülər ilə sultanın qüvvələri arasında gürcülərin itaətindən çıxan qıpçaqların üzündən həlledici döyüş olmadı.
Z.M. Bünyadov ərəb mənbələrinə istinad edərək İraq sultanlığı tarixindən – Bir tərəfdən İraq sultanlarının Böyük Səlcuq sultanı Səncər ilə, digər tərəfdən isə xəlifə ilə münasibətlər barəsində az məlum olan məlumatlardan söhbət açır və xəlifə ər-Rəşidin qətlinə qədər İraq sultanlığının siyasi həyat mənzərəsini təsvir edir. Göstərilir ki, xəlifə İraq sultanlığı taxtı uğrunda mübarizədə mühüm rol oynamışdır.
Müəllif xəlifənin qətlindən sonrakı vəziyyəti xüsusilə tədqiq edir. İzah olunur ki, İraq sultanı Azərbaycan atabəyinin hücumun təhlükəsi altında azad hərəkət etməkdən məhrum olduğundan müxalifətin mərkəzi Azərbaycanda bərqərar olmuşdu. Böyük Səlcuqilər dövlətində müxtəlif siyasi qruplaşmaların yerdəyişmələrində xəlifənin oynadığı mühüm rol xüsusilə qeyd edilir.
Böyük bir ərazini özünə tabe edən Atabəy Şəmsəddin Eldənizin fəaliyyətinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. O, Azərbaycan, Arran, Şirvan, Cibəl, Həmədan, Gilan, Mazandaran, İsfahan və Reyə yiyələnmişdi.
Zəngin materiallar əsasında müəllif göstərir ki, Atabəy Eldəniz böyük dövlət xadimi kimi yetişəndən sonra İraq sultanlığının mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlənmişdir. «Eldəniz bir növ ikili hakimiyyətin yaradıcısı oldu: hicri 555-ci (1160) ildə o, İraq sultanlığında hakimiyyəti öz əlinə aldığı vaxtdan etibarən sultan dövlət başçısı rolunu formal ifa etməklə səlahiyyətləri bitmiş bir şəxsə çevrildi. Qoşunların başçısı, vəsaitlərin sərəncamçısı, nəhayət, vassalların əsl süzereni Atabəy idi»(səh.52).
Faktiki materialda göstərilir ki, öz durumundan istifadə edən Eldəniz mülkiyyətlərinin hakimiyyətini genişləndirməyə nail oldu. Eldənizin hakimiyyəti dövründə həyata keçirilən siyasət nəticəsində daxili çəkişmələr əhəmiyyətli dərəcədə zəiflətdi. Eldəniz güclü rəqibləri-Mosul və Fars atabəylərinə qarşı vassal asılılığını qəbul etməklə kifayətlənmişdir.
Monoqrafiyada Atabəy Eldənizin Gürcüstana qarşı münasibətinə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Bu, ərəb, erməni, gürcü salnamə mənbələrin təhlili əsasında Z.M. Bünyadov on ildən artıq dövr ərzində Eldənizlərin Gürcüstan ilə əlaqələr tarixinin kifayət qədər mənzərəsini təsvir edir. Bu dövrə toxunaraq, müəllif Şərq mənbələrindən orjinal məlumatlar verir.
Əsərdə Gürcüstan tarixi üçün bir sıra dəyərli məlumatlar vardır. 1. Müəllif tərəfindən göstərilən materialı gürcü mənbələrinə məlum olmayan XII əsrin 60-cı illərində Ani şəhəri uğrunda Atabəy Eldəniz ilə əmirpasalar İvane Orbeli arasında məxvi əlaqə faktı təstiq edir (səh.55) ki, bu da Gürcüstan tarixinin 60-70-ci illərinin bir sıra hadisələrinə aydınlıq gətirir. 2. Çariça Tamarın tarixçisi gürcülərin Şimali İran üzərində (1210-cu il) müzəffər qələbəsi barəsində ətraflı danışır. Lakin bu göstərilən gürcü mənbələri ilə, Azərbaycan və İran İrağı hakimlərinin demək olar ki, tam müqavimət göstərməməsinin nə ilə əlaqədar olması aydın deyildir. Z.M. Bünyadov tərəfindən göstərilən məlumatlar bu hadisələrə aydınlıq gətirir (səh.107) .
Eldənizin qonşu siyasi vahidlər ilə münasibətlərini hərtərəfli öyrənən müəllif dövlətin şərq hüdudlarındakı durumu nəzərdən qaçırmır, o cümlədən, müəllif Eldənizlərin şərq qonşuları ilə əlaqədar olan hadisələri şərh edir.

Eldənizin güclü siyasi birlik yaratmaq işində fəaliyyətini və rolunu dəyərləndirərək Z.M. Bünyadov belə qənaətə gəlir: «Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin yaradıcısı öz dövrünün böyük siyasi, bir tərəfdən öz tərəfindən yaradılmış sülalənin mülkiyyətlərini genişləndirmək üçün, o biri tərəfdən müvəqqəti nailiyyətlər üçün deyil, öz sultan qəyyumluğu durumundan istifadə etməklə kifayət qədər uzaq görən xadim idi»(səh.66)
Z.M. Bünyadov ilk mənbələrin təhlili əsasında Cahan Pəhlavanın fəaliyyətini və Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin bərqərar olmasını işıqlandırır (səh.67-76). Cahan Pəhləvanın fəaliyyətindən söhbət açarkən müəllif belə bir nəticəyə gəlir ki, o istibdad kimi dövləti idarə etmiş və əsas yekun olaraq onun idarəetməsi «Eldənizlər dövlətinin xarici siyasət mövqelərinin gələcəkdə möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdir. Lakin Atabəyin hökmranlığı dövründə daxili durum onun hakimiyyətinin son dövründə mürəkkəbləşməli oldu. Nəticədə aydın oldu ki, Cahan Pəhləvan tərəfindən görülən tədbirlərin hamısı mərkəzi hakmiyyətin möhkəmləndirilməsinə yönəldilmişdi(səh.76).
Müəllifin XII əsrin 80-90-cı illərində Eldənizlər dövlətinin tarixinin tədqiqi üçün zəngin olmayan məlumatları səliqə-sahmana salmamasına baxmayaraq?? o, siyasi hadisələri, həmin dövrlər Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin keçirdiyi sarsıntıları təsvir etməyə müəssər olmuşdur. Z.M. Bünyadov Qızıl Arslanın fəaliyyətini, onun Gürcüstan ilə bir sıra məsələlərdə əlaqələrini işıqlandırır. Qeyd olunur ki, Qızıl Arslanın hökmranlığı zamanı Azərbaycan tarixinin «Məmlük dövrü» başlayır.
Monoqrafiyada XII əsrin sonlar XIII əsrin əvvəllərində Gürcüstan ilə Azərbaycan arasında hərbi-siyasi əlaqələr ətraflı şərh edilmişdir. Azərbaycandakı daxili çəkişmələr xarici siyasətdə də öz əksini tapmışdır. Əbu Bəkrə qarşı onun qardaşı Əmir Mirvan Ömər çıxış edir. O, Əbu Bəkrə qarşı birgə çıxış etmək üçün gürcü qoşunu ilə birləşməyə yollanır. Əl-Hüseyninin məlumatına istinad edərək Z.M. Bünyadov Atabəy Əbu Bəkrin qoşunu ilə birləşmiş gürcü qüvvələri arasında baş verən sonrakı hadisələri tam təfsilatı ilə şərh edir.
Çariça Tamar Əmir Mirvan Ömərin simasında Əbu Bəkrə qarşı mübarizədə müttəfiq qazanaraq Arrana və Azərbaycana qarşı müntəzəm hərbi ekspedisiyaya başlayır. Bu siyasi münasibətləri müzakirə edən müəllif verilmiş ərəb, erməni və gürcü salnamə mənbələrinə istinad edir. Müəllif gürcülərin Azərbaycan ərazilərinin içlərinə, Təbrizə və Ucana qədər müntəzəm hücumlarını xatırladır. Çariça Tamarın XII –XIII əsrlərdə fəal xarici siyasəti Azərbaycan atabəyinə bir sox əngəllər törətrmişdir. Eldənizlərin mənafeyi ilə sıx bağlı olduğundan çariça Tamarın xarici siyasətinin daha çox relyefli təqdim edilməsi arzu olunardı.
Azərbaycanda daxili çəkişmələr əksər hallarda Yaxın Şərqdə yaranan xarici siyasi durumla əlaqədar olmuşdur. Həmin vaxtlar Azərbaycan hakimləri real siyasi durumu nəzərə alaraq sülalə nikahının köməkliyi ilə Gürcüstan ilə əlaqələri möhkəmləndirməyə üstünlük verirdilər. Müəllifin sözlərinə görə, «Əbu Bəkr gürcü çarlığına qarşı mübarizədə kifayət qədər gücə malik olmadığından daimi olaraq özünün şərq qonşularından və qiyamçı vassallardan ehtiyat etməli olurdu» (səh.108).

Monqolların ölkədə peyda olması Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin süqutunda mühüm rol oynadı. Onlar gözlənilmədən Atabəy Özbəyin qərar tutduğu Təbrizə yaxınlaşdı. Təbrizdən monqollar Arrana, sonra da Gürcüstana tərəf istiqamət götürdülər. Monoqrafiyada monqolların Azərbaycana, eləcə də Gürcüstana qarşı dəfələrlə hücumu, o cümlədən aparılan ayrı-ayrı döyüşlər təsvir edilmişdir. Qeyd olunur ki, monqolların ilk gəlişindən sonra gürcülər yenə də Azərbaycana hücum etmişlər(1225-ci il), lakin məğlubiyyətə uğramışlar. Qaliblər yeni hücuma hazırlaşan kimi, Xarəzmşah Cəlaləddin Manqburnu Azərbaycan ərazisinə soxuldu. «Belə bir hal gürcüləri, eləcə də Atabəy Özbəyi saziş bağlamağa və yeni düşmənə qarşı birləşməyə məcbur etdi» (səh.120).
Qeyd etmək lazımdır ki, monoqrafiyada Cəlaləddin Manqburnunun Gürcüstan ilə, Zaqafqaziyanın ayrı-ayrı siyasi vahidləri ilə və Kiçik Asiya ilə hərbi-siyasi münasibətlərindən söhbət açılır. Son xarəzmşahın Zaqafqaziyaya basqınları monqolların işğalı üçün əlverişli zəmin yaratdı. Müəllif xarəzmlilərin basqınları zamanı yaranmış siyasi mənzərəni aydın təsvir etmişdir.
Göstərilmiş yazılı, epiqrafik və nümizmatik abidələr əsasında müəllif ümumi cizgilərdə XII əsrdə və XIII əsrin birinci yarısında Şirvanda olan durumu tədqiq etmişdir. Monoqrafiyada qeyd olunmuşdur ki, Şirvan tarixi yüz il bundan əvvəl öyrənilməyə başlanılmışdır. Şirvana XII əsrin əvvəllərində formalaşmış ərazi vahidi kimi diqqət yetirilmişdir. XI əsrin 60-cı illərində- Fəxrəddin Fəriburz ibn Sallar ibn II Yəzidin hakimiyyəti dövründə (1063-1096) Şirvanın siyasi tarixi təsvir olunmuşdur. Fəxrəddin Fəriburz səlcuqlar ilə uzun müddət sıx siyasi əlaqələr saxlamalı olmuşdur. I Fəriburzdan sonra Şirvan taxtına I Mənüçöhr ibn I Fəriburz çıxır.
1106- ci ildən Şirvan hakimi I Əfridun olur. Elə həmin vaxtdan Şirvanın taleyi Gürcüstanın taleyi ilə sıx bağlanır. Müəllifin sözlərinə görə, «Şirvan ilə Gürcüstanın ümumi maraqları var idi. Bu da özünü daha çox Səlcuq hökmranlığından xilas olmaq uğrunda mübarizədə büruzə verirdi. Bu, Şirvan ilə Gürcüstanın bir-birinə yaxınlaşmasını şərtləndirirdi. Bu məqsəd ilə atılan addımlardan biri də Şirvan taxt-tacının vəliəhdinin IV Davidin qızı Tamar ilə sülaləvi ictivacından ibarət idi»(148).
Həmin vaxtdan gürcülər Şirvan həyatının müxtəlif sahələrində fəal iştirk edir.
Məlum oluğu kimi, Gürcüstanın çar sarayı Şirvanla münasibətin yaradılmasına böyük diqqət ayırırdı. Bu məsələ səlcuqlara qarşı mübarizədə böyük əhəmiyyət kəsb etdi.
Gürcüstan çarı IV Baqrat, IV David və başqaları bu dövlətin hərbi-siyasi qüdrətinə də böyük diqqət yetirdilər. Kaxeti-Heretinin birləşdirilməsindən sonra Qurucu Davidin səyləri nəticəsində Gürcüstan Şirvan ilə bilavasitə qonşuluq etməyə başladı ki, bundan sonra da Şirvanşah ilə əlaqələr daha da mühüm əhəmiyyət kəsb etdi. Qurucu Davidin qızı Tamarın Şirvanşahların vəliəhdi ilə nikahı məsələsində müəyyən siyasi məna yatırdı( 1105-1106)1.Müsəlman hakimə qızını verərək Gürcüstan çarı Şirvanşahı türk –səlcuqlara qarşı mübarizədə özünə müttəfiq etməyə cəhd göstərmişdir. Göründüyü kimi, bu fakt IV Davidin ümidlərini doğrultmadı, bundan sonra o, Şirvana qarşı münasibətdə fəal siyasi fəaliyyət göstərmyə başladı. Belə ki, bu ölkəyə bir neçə dəfə hücumlar etdi.
1123-cü ildə türk sultanı Şirvana hücum etdi, Şamaxı şəhərini tutdu, Şirvan hakimini əsir götürərək Gürcüstan çarına hədələyici məktub göndərdi. Buna cavab olaraq Qurucu David Şirvan üzərinə yeridi, lakin sultan gürcü qoşunu ilə vuruşmaqdan boyun qaçırdı.
Şirvanın qala və şəhərlərində gürcülər herlərdən və qaxlardan ibarət öz qoşunlarını yerləşdirdi, «bütün gömrük işlərinin hakim və nəzarətçisi vəzifəsinə» David öz sədaqətli vəziri Simonu təyin etdi2. Fərz etmək olar ki, məhz elə bu dövrdə gürcü çarları «Şirvanşah» titulunu daşıyırdılar.
Bir şeyə də diqqət yetirmək lazımdır ki, Gürcüstanın ən yüksək əyanlarından biri-çardan sonra ali mülki vəzifə tutan mtsiqnobartuxutsesi- çar sarayının birinci vəziri Çkondideli Şirvanın hakimi təyin olunmuşdur. Göründüyü kimi, gürcü çar sarayının siyasəti təkcə Şirvanın hərbi işğalını deyil, eləcə də ölkədə mülki-inzibati tədbirlərin də həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu.
Qurucu Davidin varisinin çarlığı dövründə Şirvanın şərq hissəsində Şirvanşah hakimiyyəti vassal asılılığı şəraitində bərqərar olundu3. Ölkənin qərb hissəsi isə bilavasitə Gürcüstana birləşdirildi. Gürcüstan ilə Şirvan arasında bu cür münasibətlər monqolların hücumundan əvvəlki dövrə qədər davam etdirilmişdir.
Bütün XII əsr ərzində Gürcüstan ilə Şirvan ümumi düşmənə qarşı çiyin-çiyinə mübarizə aparmışdır. Bu dövr ərzində Şirvanın iqtisadiyyat, eləcə də mədəniyyət sahəsində qazandığı nailiyyətlər Gürcüstan ilə yaradılmış sıx əlaqlərə çox təsir göstərmişdir.
Monoqrafiyada bütün XII əsr ərzində Şirvanın siyasi durumu və xronologiyası verilir; hakimiyyəti dövründə gürcü ekspansiyasının cənub və cənub-şərqə doğru genişləndiyi çar Tamarın çarlığı dövründə (1184-1213) Gürcüstanın Şirvan ilə münasibətlərinə mühüm diqqət yetirilmişdir. Müəllif xüsusilə qeyd edir ki, həmin vaxtlar Şirvan siyasi və iqtisadi cəhətdən Azərbaycandan və Arrandan ayrılmışdı və Azərbaycan Atabəyləri dövlətində daxili çəkişmələrdən istifadə edən, qonşu dövlətin daxili işlərinə qarışmağa başlayan güclənmiş Gürcüstanın təsirini öz üzərində başqalarına nisbətən çox hiss edirdi. Bu təsir gücü ilə Gürcüstan Şirvanın Cənubi Dağıstanda hökmranlığını dəstəkləyirdi. Bu təsir gücü ilə Şirvan sülaləsinin nümayəndələri də maraqlı idi(səh.158).
Qərb və gürcü salnamə mənbələrinin təhlili əsasında müəllif tərəfindən Şirvan ilə Gürcüstan arasında qarşılıqlı əlaqələr ətraflı öyrənilir. Z.M. Bünyadov (bir neçə Azərbaycan alimi: Ə.Ə.Əlizadə, R.A. Hüseynova baxmayaraq) düzgün qənaətə gəlir ki, «Şirvanın təhqiq olunmuş dövrdə vassal asılılığı barəsində Orta Əsrlər gürcü müəllifləri və ərəb müəllifləri tərəfindən təstiq olunur (səh.161).
Sonralar müəllif Şirvanın tarixini xarici siyasətin durumu fonunda şərh edir. Monqolların ilk basqınlarının, Cəlaləddin Xarəzmşahın və başqalarının qəflətən hücumlarının Şirvan və Gürcüstan üçün mənfi rolunu qeyd edir. Monoqrafiyada göstərilmişdir ki, monqolların istilası Şirvanın müstəqilliyinə son qoymuşdur.
Beləliklə, monoqrafiyada Eldənizlər Atabəyləri dövlətinin siyasi tarixi kifayət qədər ətraflı şərh edilmişdir. Monoqrafiya Sovet və xarici ölkələr istoriyaqrafiyasında bu göstərilən məsələ üzrə ilk ciddi tədqiqatdır.
Siyasi hadisələri tədqiq edəndən sonra müəllif Atabəylər dövlətində inzibati idarəetməni təhlil edir (səh.172-187) və eyni zamanda onun «İraq Səlcuq Sultanlığında mövcud olduğu kimi qaldığını» qeyd edir (səh.172). Faktiki olaraq İraq sultanlığının hakimi atabəy idi, lakin atabəyin vəzifəsi, taxt varisinin tərbiyəçisi kimi öz məzmununu dəyişərək hakimiyyətin ən yüksək tituluna çevrilir. Atabəydən sonra bütün bürokratik aparatın başçısı və dövlət başçısının birinci məsləhətçisi vəzir hesab olurdu.
Bir qayda olaraq vəzirlər və inzibati-maliyyə aparatında ayrı-ayrı vəzifələri tutan şəxslər ərəb-fars mənşəli idilər. Hərbi vəzifələr isə türk dilli kübar təbəqənin əlində idi. Monoqrafiyada Atabəylər dövlətində vəzirin vəzifə və funksiyaları xarakterizə olunmuşdur. Dövlətdə növbəti vəzifə böyük və baş hacib vəzifəsi idi ki, onun da funksiyasına hakimə mühüm işlər barəsində hesabat vermək, onun tələbləri qayğısına qalmaq, sarayın mərasimlərinə və sair tədbirlərə rəhbərlik etmək daxil idi. Haciblər bəzən əlavə və başqa funksiyaları da yerinə yetirirdilər.
Hakimin bütün əmlakı əl-xass adlanan («xüsusi divan») divan ilə və yaxud Ali divan ilə idarə olunurdu. Ona öz xüsusi sarayı olan məliklərin hakim təyin edildiyi kifayət qədər böyük əyalətlər tabe olunurdu.
Dövlətdə daxili, eləcə də xarici yazışmaları həyata keçirən dəftərxana mühüm rol oynayırdı. Dövlət dəftərxanasının başçısı münşi və yaxud tuğrayi idi.
Dövlət maliyyə idarəsinə və ya xəzinəyə ali maliyyə məmuru ( mustoufi əl-ard və ya arid ) nəzarət edirdi.
Dövlət bir neçə iri vilayət və əyalətlərə bölünürdü ki, onları da ölkə hökmdarının müavinləri- valilər idarə edirdilər. Vilayətdə ikinci şəxs onun vəziri idi. Dövlətin şəhərlərini valinin adından şəhər rəisləri idarə edirdilər. Ətrafdakı mahal və kənd rəisləri şəhər rəisinə tabe olurdu. Ölkənin idarə olunmasında dini hakimlər- qazilər mühüm rol oynayırdılar. Müəllif hər bir vəzifənin funksiyasını ətraflı təhlil edir. Əksər hallarda mənbələrdən dövlətdə bu və ya digər vəzifə tutan şəxslərin adlarını çəkir.
Müəllif tərəfindən şəhər, sənətkarlıq, pul tədavülü və faydalı qazıntılar tədqiq edilmişdir (səh.118-2120).Qeyd olunur ki, Azərbaycan Atabəyləri dövlətində şəhər və şəhər həyatı geniş inkişafa malik olmuşdur. Şəhər həyatının nisbətən yüksək səviyyəsi göstərilmişdir. Şəhərlər daxili, eləcə də xarici ticarət mərkəzləri idi. Təbriz, Şamaxı, Gəncə, Naxçıvan, Beyləqan, Ərdəbil Yaxın və Orta Şərq miqyasında mühüm ticarət-sənətkarlıq mərkəzi idi. Monoqrafiyada ölkənin ticarət və iqtisadi münasibətlərinin inkişafında Azərbaycanın hər bir şəhərinin rolu və əhəmiyyəti tədqiq olunmuşdur.
XII əsrin sonları XIII əsrin əvvəllərində sikkə zərbi və pul tədavülünə böyük diqqət yetirlmişdir. Qeyd olunur ki, ölkənin iqtisadi durumu istehsal qüvvələrinin və ticarət-pul münasibətlərinin artımı ilə xarakterizə olunur. Ölkənin faydalı qazıntılarına, müalicə sularına, otlarına və bitkilərinə lazımi diqqət yetirilmişdir.
Bütün zəngin olmayan material əsasında müəllif Atabəylər dövlətində mövcud torpaq mülkiyyətinin forma və kateqoriyalarını xarakterizə edə bilmişdir. Müəllif belə bir bölgü aparır: 1) Tac torpaqları, yaxud seçilmiş (xass) torpaqlar, 2) Len torpaq mülkiyyəti-iqta, 3) xüsusi torpaq mülkiyyəti (milk, mülk), 4) Vəqf.
Bu kateqoriyada olan torpaqlara qoyulan vergilər: 1) Xərac (torpaq vergisi), 2) Cizyə (can vergisi), 3) Uşr (onda bir), 4) Haqq (cəm halında-hüquq)- divanın nəfinə yığılan dövlət rüsumu və ya vergisidir, 5) Aləf, 6) Nüzl və sair. Ölkəninin iqtisadiyyatı üçün hər bir vergi və ianələrin rolu, məğzi və əhəmiyyəti xarakterizə olunmuşdur.
Göründüyü kimi, monoqrafiyada Atabəylər dövlətində mədəni həyat tərzi geniş işıqlandırılmışdır. Ölkənin mədəni həyatının bütün sahələrində mövcud olan yüksək səviyyə qeyd olunur. Monoqrafiyada şöhrəti Azərbaycanın hüdudlarından uzaqlara da yayılan Nizami, Xaqani, Mücirəddin Beyləqani, Fələki Şirvani kimi böyük elm və mədəniyyət xadimlərinin yaradıcılığı qısaca xarakterizə olunmuşdur.
Monoqrafiyada göstərilmişdir ki, Azərbaycan Atabəyləri şairlərə, memarlara, mühəndislərə, inşaatçılara, həkim və elm nümayəndələrinə hamilik edirdilər. Azərbaycandan çıxan, təkcə Azərbaycanda deyil, eləcə də Bağdadda, Qahirədə, Dəməşqdə və sair şəhərlərdə yaşayıb yaradan alimlərin siyahısı verilmişdir. Əsərdə Azərbaycan şəhərlərində yaşayıb yaradan və öz əsərləri ilə XII-XIII əsrlərdə erməni tarix elmini şöhrətləndirən Orta əsrlər erməni tarixçi və hüquqşünaslarının da qısaca xasiyyətnaməsi verilmişdir.
Əsərin sonunda Azərbaycan Atabəylərinin və İran səlcuqlarının (geneoloji) nəsil səcərəsi verilmişdir. Eləcə də Azərbaycan Atabəyləri dövründə hakimiyyət sürən xəlifələrin, Böyük Səlcuq sultanlarının, Şirvanşahların, Mosul Atabəylərinin, Xarəzsmşahlarının, Fars Atabəy¬lərinin, Maraga və Ruin-Dej hakimlərinin məmlükləri-İraq İrağı hakimlərinin xronolo¬giyası da öz əksini tapmışdır. Əsərdə həmçinin Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin xəritəsi, biblioqrafiyası və göstəricilər verilmişdir.
Beləliklə, Z.M. Bünyadov çoxsaylı müxtəlif dilli ilk mənbələrin və xüsusi ədəbiyatın təhlili əsasında sovet istoriyaqrafiyasında ilk dəfə olaraq Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tarixi monoqrafiya şəklində tədqiq olunmuşdur. Bu dəyərli əsər, şübhəsiz, XII-XIII əsrlərdə Qafqaz və Yaxın Şərq xalqlarının qarşılıqlı əlaqələrinin tarixininin öyrənilməsi ilə məşğul olan qafqazşünaslar və şərqşünasların stolüstü kitabına çevriləcəkdir.
Mahiyyətinə görə rəyləşdirilmiş monoqrafiya Azərbaycan Atabəylərinin tarixi üzrə ilk böyük tədqiqat əsəridir.

Gürcü dilindən tərcümə edəni:
Mirzə MƏMMƏDOĞLU

İstifadə olunan ədəbiyyat:

1. N.Ş. Asatiani, XII əsrdə Şirvan ilə Gürcüstan arasındakı siyasi əlaqələr, XII əsrdə Gürcüstan tarixi məsələləri, məcmuə, Tbilisi, 1968, səh. 26 (gürcü dilində).
2. «Kartlis sxovreba» («Gürcüstan həyatı»), I, Tbilisi, 1955, səh. 345.
3. N.A. Berzenişvili, Şərqi Kaxetin keçmişindən, «Gürcüstan tarixi məsələləri», III cild, Tbilisi, 1966, səh. 257 (gürcü dilində).



.